Merita Bajraktari Januzi
BEQIR MUSLIU – LIGJËRIMI SIMBOLIK
Brenda këtij punimi është trajtuar poezia e Beqir Musliu, kryesisht ajo e viteve 60-70-ta, duke marrë për bazë poezinë me komunikim të ulët me prirje hermetike. Shohim se Musliu që në veprën Rima të shqetësueme u dëshmua për mjeshtërinë poetike. Tema e tij esencialisht kombëtare vjen me vargun që sjell rrjedhat e kohës, mbushur me elemente mitike e të oralitetit, për të shprehur shqetësimet e subjektit të tij lirik. Me larushinë figurtive e te formave poetike, e me nuanca intertekstuale (me poezitë e Bodlerit e të Uitmanit, por edhe të Shkrelit), shohim se ai dhe brezi i tij veç e kishin përqafuar poezinë moderne hermetike.
Lulëkuqet e gjakut, autori ia dedikon njeriut dhe lirisë së tij, për vazhduar me abstraksionin poetik e simbolikën alla bodleriane ku e mbërthen shqetësimi për fushat e Kosovës, lirinë e saj. Metafora Bukuria e zezë na e tregon nivelin e figurës së tij, tek e metaforizon bukurinë dhe hedh vallen baladave dhe legjendave tona të lashta (Vorret e kryshqëve, Gjergj Elez Alinë, Motrën me nandë vëllazën, si dhe Përrallën e përhimtë ose Baladën për shtatë ditë e shatë netë) për vendin e tij, njësoj tutje te Sezamet vazhdon me temën e madhe kombëtare, tek i kthehet historisë dhe mitologjinë, plot fantazira (Ciklet me tituj: Shtegëtimet e Zef serembes, Albanopoli, Nga poema që duhet ta këndojë populli, Rozafa, Fyelli apo diç mbi anatominë e fjalëve dhe Trendafilet e drynjta), në kërkim të lashtësisë dhe të vërtetës tonë historike.
Kritika letrare shqipe, si në Kosovë ashtu edhe në Shqipëri, Beqir Musliun e konsideron si prijës të brezit të letërsisë hermetike në Kosovë. Poezia e tij futet në taborrin hermetik, për të qenë lirikë e artikuluar me mjeshtri e delikatesë dhe në funksion esencialisht kombëtar dhe socio-kulturor. Studiuesi Leka Ndoja në vështrimin e tij mbi hermetizmin thotë: „Nëse do të përdorim termin tërësisht hermetik, tekstet e Beqir Musliu aktualizohen në format kultike të intonimit të poezisë. Toni i poezisë së tij është tërësisht i zymtë, ashtu si edhe libri i tij i parë hermetik (bëhet fjalë për përmbledhjen Rima të shqetsueme). Vështirë të depërtojë një rreze drite në poezinë e Musliut, ky pra është një nga elementët stilistik përbërës të hermetizmit sidomos me vargun e përpunuar deri në stërhollim, pavarësisht se kuptimi përveç ciklit bizantin, mbetet për t`u interpretuar nga lexuesi implicit apo lexuesi model sipas Umberto Ekos…”
Filozofia e artit të tij, me diskursin personal, historik, oral e mistik, metaforik e simbolik, shoqëruar me larushi figurative, na shtyn në botën magjike të artit modern, të krahasueshëm me atë evropian/bodlerian.
Duke qenë se një nivel të theksuar hermetizmi e gjejmë te veprat Rima të shqetësueme dhe Lulëkuqet e gjakut, le t`i shohim në tërësi e tyre, duke i interpretuar aq sa mundemi vargjet e poezive më reprezentative. Edhe Ibrahim Rugova e vë theksin te këto dy vepra tek flet për hermetizmin lirik në poezinë tonë. Ai konsideron se një shkallë më të lartë të hermetizmit e vërejmë te B. Musliut, kryesisht te veprat: librat e tij të parë Rima të shqetësueme (1965) dhe Lulëkuqet e gjakut (1966), në të cilat studiuesi vlerëson se zhvillohet edhe një meditacion për situatën e mbyllur, hermetike të subjektit poetik. Rugova gjithashtu mendon se ky hermetizëm është edhe elementi esencial në formimin e subjektit poetik të poezisë sonë, në nivel më të lartë e më të thellë në planin poetik, pas poezisë briliante që na e solli Lasgush Poradeci.”
1.1. Rima të shqetësueme
Në veprën Rima të shqetësueme që nga titulli metaforik shihet se vargjet shprehin shqetësimet e autorit dhe artikulohen me një frymë dhe formë ndryshe, duke sjell një gërshetim të diskursit personal me atë oral e mistik. Vargjet e forta, ashtu siç i ka veshur ato me vellon orale e mistike, u ka dhënë atyre madhështinë, magjinë e shprehjes së fuqishme poetike.
Vepra për nga struktura është e përbënë nga katë nëncikle poezish (Festat e vogla të jetës, Bylbylat, Piramidet e qetësisë dhe Zamaret e gjakut). Cikli i parë nisë me poezinë Ngjyrat e fjalës, të cilat tregojnë se ka larushi formash poetike brenda veprës dhe rimat e shqetësuar, përveç që tregojnë se autori jo vetëm që s`ua vë veshin rimave, d.m.th. kryesisht e lë të lirë vargun, ka në vazhdimësi tronditje shqetësimi për gjërat që do t`i hedh në letër, për t`u dhënë shpirt nga gjaku i tij, nga brendia e subjektit të tij poetik.
Vargjet sjellin nuanca intertekstuale me poezitë e Bodlerit e të Uitmanit, që tashmë veç ishin bërë model i parapëlqyer i shkrimit edhe për poetët tanë, prandaj edhe kemi një varg simbolesh të ngjashme si bari, lulja, dielli që dominojnë mbi simbolet dhe figurat tjera. Duke qenë i përcaktuar për poezinë që i këndon jetës me larushitë e saj si dhe vdekjes si imencë njerëzore ai ka vetëdije artistike dhe ndjeshmëri ndaj formave të saj, gjithnjë në kërkim të vlerës dhe jetëgjatësisë së saj:
”Nuk kemi me i quejtë të marrë njerëzit-
Pse nuk kanë me dijtë me i dashunue pëllumbat
Nuk kemi me u shikue- si në pasqyrë.
Me hijet e vetevetes së kërrusun.
…
Nuk kemi me qenë vrasësit e kohës
Në kullat e mbyllura të gjakut
Nuk kemi me këndue vetëm për lindje
Meqë vdekjen e mbajmë mbi kurriz.
Në gishtat tanë secili ndien
Të prekunit e butë të diellit-
Dhe sa çudi: na blerohen gishtat si bari.”
(Ngjyrat e fjalës)
Autori figurativisht nuk don të bie në gjak me kohën, por do ta shfrytëzojë atë siç don ai për t`i kënduar jetës dhe vdekjes, si dhe për t`i dhënë blerim, ngjyrë fjalës së tij, poezisë së tij. Nga elementet kanunore ai nxjerr kuptimin e ri figurativ dhe mesazhin e ri don ta çojë tutje vargjeve që për misionin kanë artin e vërtetë poetik përgjatë artikulimit të situatave jetësore. Prandaj në këtë vijë janë edhe vargjet mjaft simbolike të poezisë Përshpëritjet:
”sa herë trenohet lumi nga shiu, e i merr fushat
Me vehte tue i bajtë sendet e vërshueme-
Unë gjatë, gjatë shtrihem buzës së tij dhe e pres kangën time;
…
Atëbotë, mu në cakun e lodhjes sime e të gjymtyrëve
Lindin si rruzarë vargjet në rima të shqetësueme,
Si pikat e imta të ujit në tenxhere-mbas avullimit
Dhe si lule kërkojnë me u rritë në msheftësitë e gjakut tim.”
Kështu e gjithë përmbledhja ka përkushtimin ndaj vargut edhe kur thotë: „Sa larg asht rruga me mbërri deri te ajo lule e paçelun!” (poezia Dita) por edhe kur u këndon njerëzve të bukës që dashuri i kanë verën, diellin, korrikun dhe shinat, por edhe kur i thur vargje bylbylit, i cili është vetja e tij dhe kënga-poezia e tij:
”derisa andrroj ujin nën kambët e mija- në gji
Nisë rritën kanga, përshëndetje flakrume t`shokut;
E kur dielli në maje të gjuhës sime të zenë me u shkri,
Unë atëherë kam me i frye në zamaret e vet-gjakut!”
Pastaj autori ka edhe ndjenjën e venerimit se edhe të tjerët po i bashkohen atij në udhëtimin e ri, në risinë që sjell poezia e tij e lirizmit hermetik:
”QE-dikush prej nesh po e grish pranveren e zogjt
Dhe ngadal po i bashkohet
Kangës sime e t`shiut…”
E kënga i bëhet e rëndë (Kanga e randë)[8] kur ajo përkundet në djepin e stuhisë, ku gjethi thyhet pa mëshirë në krahnor apo kur duhet të derdh ca lotë, kur dikush ka vdekë
dhe lulet vyshkuna u kanë mbetë në dorë (Mësheftësitë e vjeshtes), metafora Djepi i stuhisë, kush mund të jetë tjetër veç koha e stuhisë që populli ynëpo e vuante dhe njërëzit tanë thyheshin pa mëshirë nga sistemi jugosllav, prandaj bart vuajtjen e dhembjen e madhe për njerëzit e vendit të tij:
”Me arkivolet e mia të dashunve mbi kurriz:
Me i varrosë zbrazësinat n`rrath t`arës, në rrajët e bimëve-
Që andrrojnë të mrekullueshme diellin
…
Se erdhi çasti me na përzanë gjaku, si t`huej prej lëkurës,
Të çmendun me e vorrosë lutjen e mbramë të gjethit.
…
Në nëntokën e thellë e të qetë që kurr s`ka me dijtë
Për brenga e ndjesë, për dhimbje e ngushëllime.”
Me diskurs thuajse të njëjtë Beqir Musliu vazhdon edhe me veprën tjetër Lulëkuqet e gjakut, për të cilën Nysret Krasniqi, thotë se: ”ky autor në botën e tij poetike integron komunikimin e brendshëm me kulturën e përbotshme , me leximet e tij, kryesisht duke ”luajtur” me simbolikën e Khajamit, i cili i shërben autorit tonë për të përvijuar në trajta të ndryshme gjendjen e tij poetike… Madje kjo përmbledhje niset me triptikun sonetik që për simbol ka Khajamin. Por nëse rubairat e poetit persian ndërtohen në katrena, Musliu shkruan sonetin, nëse Khajami niset me kërkesën e shpirtit për qejfe, Musliu pi gotën për të shëtitur në botën e mendimeve.”Le ta shohim në vijim edhe këtë vepër reprezentative për temën e trajtuar dhe nivelin e komunikimit.
1.2. Lulëkuqet e gjakut
Vepra përbëhet nga gjashtë cikle poezish: Ndërgjegja dhe kanga, Engjujt e zezë të Deçanit, Njerëzit, udhëtarët e bukurisë, Dashinija dhe reflekset, Elegjitë egjanave të thjeshta, Tri netë në Metohi
Cikli i parë ka relacion ndërtekstual me rubairat e Khajamit, edhe ashtu e konfirmon me poezinë (Triptokon për Khajamin dhe Trashëgim Khajamian). Siç e theksuam edhe më lart, te Triptikon për Khajamin, vargjet transmetojnë emocion tek autori don të dehet për të shëtitur nëpër mendimet e veta, për të fshi çdo brengë e për të ndërtuar rrugën me butësi deri sa ta kuptojë e zbulojë jetën që e rrethon:
”SHPIRTIN e kam pi një natë n`heshtje vetëm me nji gotë,
Dhe n`ato ngërça t`idhtë kam ndie se si dikush më ka thirrë:
Unë shetitësi i mendimeve t`botës m`u mbyllë në `i
Rubairë-
Dhe me dollitë e gjakut me fshi si Khajami çdo brengë e
lotë!”
Poezia e tij i dedikohet njeriut, ecjes së tij, lirisë së tij, përmballjes së jetës me vdekjen, kërkimeve në vazhdimësi për të gjalër e të vdekurit, veçanërisht tani kur ai kërkon famën e tij prej poeti: „Se – famën dhe fatin e jetës e kanë mallkue për poetë / …/ Edhe pse e dij se, asgja e pambërrime s`ka m`i mbetë breznisë!”
Më tej në ciklin e dytë, shpreh simbolikisht botën e brendshme të tij, lidhjen me bukurinë e Deçanit dhe gatishmërinë e tij prej poeti për të luajtur me fjalë figura që t`i nxjerr jashtë banorët e heshtjeve dhe djajtë për t`i futur në ferr si Danteja, apo për t`i gozhduar si Prometheun, deri sa ta thur këngën dhe të vdes i thejshtë dhe madhështor si Ciceroni, ose të gjithë „me ju vorrue sonte në vargun tim / që u shndërrue në një përmendore të gjakut e të dashunisë.”Shihet se autori dijen e tij të gjerë mbi figurat e përbotshme e derdh në varg, duke i dhënë atij shijen dhe ngyrimin individual dhe universal.
Te cikli i tretë, Njerëzit, udhëtarët e bukurisë, ai ecën nëpër preokupimet njerëzore, kontrastet e jetës dhe ciklin e jetës, ku njerëzit vijnë e shkojnë nëpër botën me të murat e këqaijat e saj (dritë dhe terr):
“Përditë vijnë njerëzit: Të panjoftun dhe të largët,
Udhëtojnë nëpër dritë dhe terr. Kah jeta.
Kah dashunija dhe mënija. Kah gishtat dhe gjymtyrët.
Kah njerzit. Na dalim me i pritë atat që s`janë mes nesh…”
Këtu simbolika e vargjeve reflekton errësirën dhe vdekjen që dominon nëpër kohë. Autori don të merret me çështjet themelore të njeriut, individit dhe artin dëshiron ta vë në funksion të ndjenjës njerëzore, unit dhe subjektit poetik. Kështu në këtë sens shkrimi simbolik, vijnë edhe ciklet e radhës Dashunija dhe reflekset, Elegjitë e gjanave të thjeshta dhe Tri netë në Metohi, ndonëse brenda tyre ka ndonjë përvijim të elementeve ideologjike të kohës, sado që autori pretendon funksionin artistik të letërsisë larg atij ideologjik.
Te Dashunija dhe reflekset, poeti luan me figurat poetike të florës dhe faunës. Janë ato gjërat e thjeshta që i bën simbole në vargun e tij dhe jo rastësisht thotë:
”E tani kur piva si shum tjerë n`gota t`Natyrës-
Ajo ma dhuroi fuqinë t`pakrahasueshme me fjalën e luanin,
Të pamposhtun as prej Orfeut të çmendun-
E duerve t`shkathta t`Gladiatorëve n`arena…”
Dhe po ashtu me varg simbolesh thur poezitë e ciklit Tri net në Metohi, me dedikim për natyrën e bukur të Dukagjinit dhe me një kaptinë të veçantë do të flasim për rrethanat e kohës dhe për intencës që poezia e këtij autori (poezia shqipe e brezit të tij) të tejkalojë kufijtë e Kosovës, së paku të lexohet nga popujt tjerë të bashkësisë jugosllave, duke qenë e mbrojtuar nga kthetrat e sistemit/regjimit të kohës.
1.3. Bukuria e zezë (1968)
Kjo vepër poetike, tashmë nxjerr në pah qasjen e abstraksionit poetik, e simbolikës alla bodleriane dhe paradoksale, e cila shpreh përjetimet autoriale, personale nëpërmjet relacioneve artistike me oralitetin, për të transmetuar dhembjen individuale e kolektive për çështjet nacionale, frikën e harrimit të së kaluarës historike.
Vepra është e organizuar në dy kaptina, e para Bukuria e zezë dhe e dytaBalada dhe legjenda, ku secila pjesë i ka nga tri cikle poezish dhe secili cikël nis me një thënie poetike relevante për kontekstin e ciklit.
E gjithë vepra nis me thënien: ”Çdo bukuri e ka të zezën e vet”[17] që jep për të kuptuar se lexuesi do të përballet me konstruktet antitetike e paradoksale që lidhen me jetën, perjetimet nëpër kohë. Pastaj pjesa e parë Bukuria e zezë, nis me vargjet paralajmëruese Loja me kohën në fushën e lulkuqeve ose fyelli i humbur, të cilat sikur paralajmërojnë shqetësimin e autorit për fushat e Kosovës, lirinë e saj. Autori nis udhëtimin poetik duke metamorfizuar bukurinë, duke e kthyer atë në shëmti, te pjesa e parë dhe duke riartikuluar format e diskursit popullor, legjendat e baladat në funksion të kujtesës dhe kthimit në identitetin e vjetër kulturor, te pjesa e dytë Balada dhe legjenda, e cila i jep veprës formë metatekstuale.
Me metaforat e forta e simbolet e ndërtuara në mënyrë origjinale, kontekstuale brenda filozofisë së tij poetike ai i hapë rrugë poezisë hermetike në Kosovë. Shih për qasjen e re poetike, studiuesi ynë i njohur Ibrahim Rugova thotë se deri në shfaqjen e poezisë së këtij poeti te ne dominonte elementi i hipotrofisë lirike dhe i figuravitetit të drejtpërdrejtë dhe Musliu është ai që shpërfaqë abstraksionin brenda ligjërimit poetik[18] Kështu ky ligjërim poetik vjen me larushi figurash, fjalësh (siç i quan vetë Ngjyra të fjalës ), me metafora paradoksale të tipit: Bukuria e zezë, Bukuria e shëmtueme, Engjujt e zezë dhe abstraksione poetike të tipit: „Vepër e zbrazët”, ”Hini e ndriçimi”, ”Përmbajta e hinit”, ”Kuptimi i hinit”, etj., autori na shtyn në valë tjera konceptuale e teorike, për të menduar nëse u përmbysën teoritë estetike, ngaqë e ndryshon konceptin mbi të bukurën klasike, tradicionale, klasike. Kur jemi te bukuria, tashmë atë e shohim të zezë, të shëmtuar (si antipod) që i bie krejtësisht paradoksale në artikulimin e tij metaforik, estetik. Kjo pra na është metafora konceptuale që mjeshtrisht i jep formë autori ynë, mjeshtër i figurës poetike. Kjo figurë dhe ky abstraksion e fuqizon idenë e vargjeve të tij madhështore.
Autori në vazhdimësi shpreh kërkesën për ruajtjen e kujtesës kolektive për historinë, për vendin e sakrificave. Fusha është vetë Kosova, lulëkuqet bartin simbolikën e gjakut të derdhur dhe hini në këtë rast është gjurma, shenja e kohës të cilën autori nuk don ta lë në harresë:
”Në kët fushë pos ngrohtësisë që i pjekë kallijtë
Me qetësinë e ruejtun në shishe si lulen –
Asht edhe nji shpatë dhe nji kambë e therun
Që i ruen kokat e mbetuna si roje n`kufi t`mendimit,
Asht edhe nji heshtje edhe nji lule
Që na shtijnë me u përsëritë n`vetvete e kohë
Prandaj ne duhet me shku deri te ajo Lulkuqe
Jashtë gjakut me dashunue fytyrëne hinit
Gjakun me kthye prore në lule, kështu”
Pra, këtu hiri tregon gjurmën, shenjën e mbetur nga fusha e djegur, të cilën don ta ruajë si kujtesë, dëshmi, të cilës ia shton edhe përpjekjen e dëshirën për ta kthyer lulëzimin e tokës së përgjakur. Hiri si simbol, na del në disa kuptime, si dëshmi po edhe si velo e harresës:
„Çdo udhëtim kah ajo Bukuri nuk të kthen-
aty ku një kohë një kohë n`hi e mbuloi!”
pastaj Kanga e Fyelli artikulojnë këndimin për ngjarjet nëpër kohë, kuptimin për hinin, Zanafillin e dashunisë, Pranverën e zezë, e ku bukuria pëson metamorfozë:
”Mbi Kala dielli rrin princ, vetëm nga dashunija
Dhe – vetvetiu shndërrohet në fjalë e n`shëmti!
Bukurija asht shum ma e bukur kur asht në të zi-
Atbotë i shpie tana gjanat kah gjaku e ngrohtësia!”
Mbase kjo metamorfozë, apo paradoksalja brenda konceptit të bukurisë, na shtyn të kuptojmë vlerën e saj tek kur cënohet ajo nga e zeza. E në gjithë këtë perceptim poetik ai shfrytëzon mite e përralla botërore (Sizifi, Feniksi, Orfeu) për ta thënë këngën për vendin e tij. Siç e shohim tutje, ai i rikthen temat e baladave dhe legjendave tona të lashta ato për Vorret e kryshqëve, Gjergj Elez Alinë, Motrën me nandë vëllazën, si dhe Përrallën e përhimtë ose Baladën për shtatë ditë e shatë netë, duke i riaktualizuar dhe duke u vënë në shërbim të aktualitetit të subjektit të rij poetik.
1.4. Sezamet (1972)
Edhe kjo vepër përçon frymëm imagjinare të këtij poeti ku metaforën e vë në funksion të shpalosjes së historisë dhe mitologjisë, duke u dhënë vargjeve konotacione fantastike. Vepra është e strukturuar në gjashtë cikle (Shtegëtimet e Zef Serembes, Albanopoli, Nga poema që duhet ta këndojë populli, Rozafa, Fyelli apo diç mbi anatominë e fjalëve dhe Trendafilet e drynjta.
Nga cikli në cikël shohim tendencën për të rigjetur dhe riemëruar gjërat me vlerë për poetin, qoftë mitet dhe lashtësinë, apo edhe vargun e humbur, siqomos kur pretendon riaktualizimin e Zef Serembes në ciklin e parë poetik. Tek i dedikohet Serembes te Shtegtimet e Zef Serembes, studiuesi Nysret Krasniqi, konsideron që në kornizat e imagjinares ai ndërtoi poetikën e trupit apo Antropoetiken, pasi poezitë e tij paraqesin shenjime poetike si: sytë, këmbët, duart, veshët, zemra, gjuha e varri i Serembes që përbëjnë trajektoret fizike e shpërtërore të tij.Kjo qasje krejtësisht imagjinare arrin artikulimin e shqetësimit për vargjet e humbura që duhet të rigjenden , mbase përgjat shtegëtimit, tek shkumbohet deti nëpër metafora, me të cilat zgjohet pluhuri e historia e legjenda. Kështu tutje pikërisht me hyrjen dhe daljen nga legjenda, kërkon lashtësinë dhe të vërtetën tonë historike. Ndonëse pretendon daljen nga legjenda, për t`u marrë me të vërtetën, ai ka vështirësi për ta rigjetur ngase ka mungesa të mëdha te historia e shkruar., prandaj i duhet t`i kthehet legjendës si poet shtetgtar në gjurmimet përmes metaforës:
”Legjendat krijuan apo varrosën gjithaçka q`pate
t`bukur
mbetën gjurmat dhe na t`flasim n`emër t`të
gjithëve
për legjendat që mund të jenë ngapak rrenë e
bukuri
n`vend t`historisë që ka mundur t`shndërrohet
n`kronikë
….
e flasim n`emër të të gjitha mrekullive e
t`vërtetave në këngë
që mund të ngapak t`kënduara ngapak
t`lashta, Albanopol
që nëpër stuhitë e tmerrshme t`kohërave del
përsëri simbol
gjithkund gjithkah këtu e atje jemi na legjendë
e histori”
Kështu autori vazhdon kërkimin e nacionales, identitetit dhe atë e shohin nëpër sfida, skena e prapaskena, ku loja e dhunës sjell vërdallë tragjiken që shihet në skenë, dhe poeti ka brengën edhe për atë që fshihet prapa skenës, perdes së zezë, siç shohim artikulimin poetik te vargjet e poezisë Pas perdes, e cila vërtetë transmeton shqetësimin për siç thotë autori:
“Gjersa shikojmë n`skenë, a thua çka ndosh pas
perdes së zezë
mund t` therret kurbani n`loçkë të zemrës
e t`pagëzohet trëndafili i kuq n`vazën që thahet
…
e zogu mund t`bëjë vetëvrasje për hir të artit
n`fytyrë
kështu mund t`luhet jeta e pajeta tragjikomike
pas perdes”
Këtë shqetësim autori e endë nëpër rrëfime, kronika, balada e përralla ku sforcohet portretizimi i elementit etnik, i vuajtjes së tij nëpër kohë, siç shihet te cikli Nga poema që duhet ta këndojë populli, për të vazhduar më tej me ciklin Rozafa, që trajton lashtësinë, elementin e flijimit, si simbolikë e sakrificës në shërbim të qëndresës, ku përveç Guas, Kështjellës, defilojnë edhe kreshnikët, zanat si figurapërcaktuese të motivit që lidhen me kujtesen mbi trashëgiminë kulturore e historike. Cikli fillon me vargjet me titullin Kori i zanave të Bunës, vazhdon me prologun dhe tutje dhjetë pjesët e poemës, e cila mbaron me epilogun dhe vargjet përmbyllëse Refreni i korit të shqipeve. Vetë titulli i ciklit deri në përmbyllje tregon temën e madhe nacionale, si dhembje dhe dashur e përhershme e autorit.
Cikli i radhës Fyelli apo diç mbi anatominë e fjalëve, na sjell përkushtimin ndaj fjalës, vargut. Për poetin tashmë ka rëndësi kënga e kënduar mirë, e vlefshme për çdo kohë. Cikli i ka nëntë poezi që flasin për procesin e krijimit dhe simbolikën e fyellit, ku secila poezi (Këndimi i parë, Hiri, Shëmtia, Urtësia, Ndriqimi, Falenderim, Tragjikë, Fyelli, Këndimi i fundit) bart mesazhin për peshën e fjalës e të këngës që thuret për ta trimëruar kohën, për t`ia mësiar legjendën edhe barit të thatë, për ta sfiduar shëmtinë apo për të goditur ferrin e zi në këtë botë dhe tragjiken gjithashtu. Thjeshtë ai e don që kënga e tij të jetojë gjithnjë:
”Nuk ka për t`njohur më as vera ku je duke
Kaluar
Nëse nuk i lë, së paku, gishtat e tu n`kohë
….
Gjaku n`mungesë tënde e t`këngës ka për t`kënduar!”
Te cikli i fundit Trëndafilët e drunjta janë dhjetë poezi të bukura që gjithashtu lidhet me rrafshin tematik të nacionales, prandaj lumit i vinte era trëndafil si Kosovë, si bukuri. Vargjet kanë shenja etnike në vazhdimësi por edhe elemente popullore, simbolikë popullore, përrallore e herë herë edhe fantastike (Arkivoli i tij u shndërrua në lule, Fëmijët e Tanushës i nxorën sytë e vashave e i lanë, urtësia ishte shndërruar në shpatë e shpata në popull,etj). Kështu elementet midis përrallës e legjendës i vë në funksion të artikulimit të idesë së tundimit për rrisqet e ekzistencës individuale e kolektive, ku njeriu përbirohet deshi e s`deshi nëpër Kafshën e zezë:
”Në një kohë t`largët o t`afërt kish jetuar Kafsha
e Zezë
n`botë ajo Kafshë mu si kujtimi i zi për të
aq e afërt e largët nëpër kohën tonë e të fjalëve
nëpër metafora vizatova tëra xhinglat e rruzullimit
…
ajo kafshë e lashtë ulur është në skaj t` botës
ujërat i shtjerr e e shpall urinë n`botë
…
Dikur si n`përrallë n`maje t`gjuhës dolën gjelbërimet
urtësia foli: zgjoni tëra zoologjitë e anatomitë
shkollore
t`ja shënojmë emrin në kopertinat e kohës
së harruar.”
1.5. Parabola (1976)
Përmbledhja e radhës poetike Parabolla, ka një filozofi të artikulimit figurativ, me elemente imagjinare kah miti e magjia. Shprehjet simbolike dhe metaforike janë kontekstuale për rrafshin historik, kulturor të Kosovës, të cilën e quan Kosovë Kullë, Kosovë Kala dhe për ta thënë hallin e saj ai bën lojën e figurave dhe të diskursit poetik, prandaj na endë nëpër magjinë e përrallës, legjendave biblike, kurthave të historisë dhe gjurmët arkeologjike.
Vepra është e strukturuar në tetë cikle, që fillojnë me vargjet hyrëse nën titullin Fillimi i këndimit ose fundi, vargje këto të cilat lidhen me shenjat dhe figurat e ciklit të fundit të veprës Sezamet, (Trendafilet e drunjta) Musliu tregon që vazhdon ligjërimin e tij poetik prej aty ku ka filluar dhe preokupimet për vendin e tij janë konsistente:
”Po të dal i tërë nga fillimi i këngëtimit
Do t`këndojmë n`kor mbi atë mrekulli t`drunjtë
Që ka mundur ta përkryej vetëm një trëndafile
…
Atëbotë do t`shpërlahem edhe nga dita i kënduar
Derisa e baj kokën nënsjetull n`këto këngëtime.”
Mandej pasojnë me rend ciklet nën titujt: Karta e magjisë, Hiret e fjetura, Nata e Bartolomeut, Molla e Afërditës, Princesha Dardana, Parti shahu, Vazhdimi i magjisë, të cilët pëmbyllen me vargjet e titulluara Fundi i këngëtimit ose fillimi.
Cikli i parë Karta e magjisë i ka pesë poezi (Largësia në grushta, Darka e magjisë, Shigjetat parahistorike, Beteja e ngurëzuar në ballin tim, Bozhuret e përhime) të cilat transmetojnë dhembjen për fatin e vendit të tij, të vendosur në darkat që sollën tradhëti e pasoja. Karta e magjisë është metafora që bart kuptimin e letrës, vendimit të nxjerrë në situate tradhëtie e mashtrimi në kurriz të popullit shqiptar. Kështu ai vë theksin te Darka e magjisë, nga e cila thotë se „Mbeta pa ballë për hire të tradhëtisë, Mbeta pa ballë deri sa shirat ranë, dhe mbeta pa shpinë duke bredhur nëpër botë”.
Më tutje cikli Hiret e fjeturavazhdon shëtitjen figurative të poetit nëpër barin e përhimtë, pasi mungon gjelbërimi, e fusha i thotë “Mblidhi ato duar” dhe me duar të kryqëzuara i këndon gjakut të Kosovës. Pastaj hyn në fantazinë se prej gjaku është krijuar zogu që këndon në largësi apo se mund të bëhemi vitrinë që endet historia, ku dikush do të trimërohet me dhimbjen tone t`gjallë apo mund t`i lamë fytyrat që t`na përqeshin motet. Kështu poeti ecë nëpër gjurmë të historinë, duke prekuk problemin e ekzistencialitetit nacional.
Edhe me Natën e Bartolomeos poeti e bart shqetësimin e njëjtë për vuajtjen kolektive shqiptare dhe peshën e tradhëtive nëpër kohë:
”Nëpër birë të gjilpërës u përbiruam njëherë
Për t`rënë në shtratin e butë të tradhëtisë
Kokë më kokë na kënduan vdekjet e mundura
Majave të gishtrinjëve nga një fitil na gjurmon
Për të na hasur të vrarë në fund të përrallës.”
Pikërisht vdekjet, hjekat e humbjet nëpër rrjedha të historisë i trajton në vazhdimësie dhe në ciklin e radhës, Molla e Afërditës, ku nën mitin e lashtë për mollën e artë, kërkon forcë e mbijetese për popullin e stërvuajtur e të rrënuar nga tradhëtia, humbjet, nga darkat e fshehta dhe vdekjet nëpër kohë. Autori këtu dhe tutje cikleve tjera nxjerr shenjat nacionale (si shpata e Gjergj Kastriotit, Dardana, Dardani) për të thënë autoktonen, duke imagjinuar mbretërinë ilire në kohën e tij të shkrimit. Pikërisht në ciklin Princesha Dardana, ai sikur ecë në gjurmë arkeologjie dhe me fantazinë e tij e krijon pablon e ambientit dardan, të mbretërisë me ammfiteatrin e Koloseumin e lashtë nën dhe, në thellësi, ku na janë ruajtur shenjat tona, prandaj thotë autori se historia aty e dëbon veten dhe turpërohet:
”Kalorësi e tërë më shembet tash në ballë
Në zemër të robëruar më mbanë o Dardana
Këtu historia dëbon vetëveten dhe turpërohet
Ndërsa aty ku fle Daradana n`mbretërinë e vet
S`mund të hyjnë as stuhitë e kristalit t`rrejshëm
As kjo ftohtësi që po më mban ende në këmbë”
Subjekti i tij lirik ecë këtyre gjurmëve dhe don të jetë i ruajtur derisa e nxjerr në sheh mbretërinë e lashtë dhe ndjen përgjegjësinë e lartë ndaj gjetjeve të tij për t`ia kundërvënë historisë së rrejshme që na u shkrua. Në kërkimet e tij imagjinare gjen veten dhe njerëzit e tij që don t`i nxjerr në pah. Aty brenda thellësisë rri një mbretëri e tërë, një qytetërim i lashtë, banorët e rinjdhe emri i tij që e pret për kryer misionin e tij për ruajtjen dhe rimëkëmbjen e shenjave identitare:
”Para Koloseumit të hapur t`lashtësisë
Emri im rrin dhe më pret mua në mriz
O si nuk e ka shlyer kjo lashtësie lashtë”
Dhe mrekullohet tek gjen Princeshën Dardanë, ushtrinë, rojat dhe me magji përbirohen brenda Koloseumit dardan duke përjetuar kështu imagjinatën siç thotë vetë: „Për të mbretëruar në mbretërinë e lirë/…/ Që të mos e humbasim kurrën e kurrës.”
Tutje vargjet e figurat luhen si në lojë shahu (Shih ciklin Parti shahu), ku gjuha e lojës tregon taktikat, kurthat e ushtrive të mëdha në hapësirën tonë etnike, ku ne të vegjël pësojmë fatin e keq që na e shkruajnë të mëdhenjtë. Ligjërimi poetik i autorit me simbolet mitike, figurathomerike dhe shekspiriane, tregon peshën e fajit tragjik që e përjetoi qenia jonë etnike nëpër kohë:
”Në fushën e bardhë shpërndahen legjionet
Këtu ndahen mbretëritë që nuk janë më
Mësa të nisë e t`cicëron zogu i drunjtë
Derisa të hahet molla e ndaluar në tryezë
T`ngriten perënditë n`katrorë të zez
Shtrihet kjo parti shahu të mos kryhet kurrë
Mbi këtë fushë të zezë armiqësohen orditë
Dhe nuk dihet më kur fillon e s`mbaron
Beteja që e ka Trojën në shuplakë t`dorës
Mesa të zgjetohen smirat mes veti n`zhgjeta”
Ose :
”Tash si të dal në atë bardhësi të bardhë
I verbër Mbret Edip me një fener në dorë
Për ta shetitur mbretërinë që nuk është
Për hir të mbretit që qelbet n`fushë
Me kokën time nënsjetull dal n`mejdan
Mësa shpatat edrunjta betejën vazhdojnë mesveti”
Kështu me këtë poetikë, autori hyn e del nga magjia, me referenca intertekstuale dhe imagjinative, ku lashtësia e antika lidhen e komunikojnë me modernen,për të evidentuardhe ruatur shenjat e identitetit nacional. Me poezinë Fundi i këngëtimit ose fillimi, poeti e përmbyll veprën duke treguar figurativisht se:një kohë do të shfletohet nëpër këtë libër të çuditshëm/…/ Tani mund ta lirojmë tepërsinë e këngës së parë/ Të arrijmë në fund t`robërisë magjike të këngëtimit…”
1.6. Darka e magjisë (1978)
Vepra e radhës Darka e magjisë sjell preokupimin e autorit për darkat e fshehta, në të cilat është ngrënë qenia jonë, siç thotë studiuesi ynë Nysret Krasniqi[39] . Autori e nis vepren me vargjet nën titullin Hyrje në darken e magjisë, për të vazhduar tutje me ciklet: Para testamenteve, Nga libri i anatemave sipas Orfeumit (I), Fushë-Bozhur, Darka e magjisë (Kreu i Parë), Metafizika e Prishtinës (Varianti i Parë), Orfeum, Metafizika e Prishtinës (Varianti i Dytë), Darka e magjisë (Kreu i Dytë), Bozhur-Fushë, Nga libri i anatemave sipas Orfeumit (II), Pas testamenteve, të cilat i përmbyll me vargjet nën titullin Dalja nga darka e magjisë. Siç mund ta shohim emërtimin e cikleve, ai nis rrugëtimin poetik nëpër fushat e ndjeshme tematike dhe u rikthehet qëllimshëm atyre për t`i rishqyrtuar, ritrajtuar shenjat esenciale të identitetit nacional, artikuluar nëpërmjet të shtresimeve mitologjike e imagjinative brenda komunikimit poetik. Simbolet e tij barten nga vepra në vepër. Kemi parasysh shpirtin e shqetësuar dhe darken e magjisë që nga Rimat e shqetësueme, pastaj zogun, gjakun, trëndafilin, bozhuret etj. të cilat flasin për lidhjen logjike të temave e motiveve nga vepra në vepër.
Te Darka e magjisë si edhe te tjerat, autori bart shqetësimin për hjekat e vendit të tij, dhembjen, vdekjen, zinë, por edhe shpresën për forcën e rimëkëmbjes dhe ringjalljes etnike-nacionale. Duke qenë i përgjegjshëm për peshën e temave të ngritura, autori që në fillim i drejtohet lexuesit duke shpreh edhe një lloj pasigurie për fuqinë e tij artistike, shkrimin e tij:
”Nëse asgjë s`të ofroj o Shpirt i Shqetësuar
Mos hyr as në këtë libër që po të rrethon”
Në ciklin Para testamenteve autori ecën nëpër shenjat poetike, imagjinatën e tij dhe meditacionin me frymë intertekstuale, ku vargjet janë esenca e shkrimit për vetveten, autorin. Cikli nisë nga Anatema A dhe poezitë tjera ecin tutje deri te Anatema Zh, ku në mes tyre janë poezitë: Nëse kërkoni të ngjallet kjo këngë përsëri në zë, Në këtë germë do të mësosh më shumë se emrin tim, Në vend të verës gjakun e kemi pirë në kupë, Nëse mund të dalësh edhe nga ky udhëtim, Le të mbetet edhe ky Libër sëmundje në botë, me të cilat ai shpërfaq intencën personale, identitetin e tij prej krijuesi. Ai sikur flet me pasardhësit e vet për veten dhe shkrimet që i len pas, të vetmen pasuri. Ato i donte të ishin hyjnore, të vlefshme brez pas brezi:
”Asgjë hyjnore që të përsërit nuk të lashë
Në këtë lëmë ku sillen kuajt e rruzullit
Çdo gjë do të mësosh vetë bir i birit tim
As babai as Biri as Shpirti i Shenjtë
S`të lanë gjë më të madhe se ajo që ke
Tash më shelbo edhe me një kokë bekimi
Nëpër njëmijë e treqind zjarre u farkëtova
Asgjë më të madhe se këtë s`të lashë bir biri”
Më tej u thotë pasardhësve se nëse duan ta ringjallin këngën duhet të hapin gastaren e ngujuara në zemër, ta ndriçojnë vdekjen e tij të kuqe të zezë në sofër me qiri të gjallë, apo të shfletojë edhe këtë libër që ligjëron shenjtërisht mbi gjithçka në shuplakë… Ky refleksion poetik, plot imagjinatë fantastike, sjell konotacione të ligjërimit empirik, thjesht përvojën e poetit, prandaj vargjet vijnë të errëta, flasin për vdekjet, mumiet e zeza, misterin që e ndjek, aventurat metafizike, dhimbjen e përhimtë, sëmundjen e përjetshme që njëjtësohet me librin e tij.
Në ciklin e radhës Nga Libri i Anatemave sipas Orfeumit (I), Poeti sjell vazhdimësinë e relacioneve intertekstuale me poezinë moderne bodleriane, me mitikën ku simboli antik i këngëtarit dhe dashurisë, Orfeo merret në dimension hapësinor të quajtur Orfeum, për të shtrirë këndimin e tij siç thotë Nysret Krasniqi në hapësirën e transcendencave të tij poetike –filozofike në kohë mitike, antike, historike e nacionale. Kështu brenda këtij rrafshi ai kërkon dhe ëndërron ta vë rendin e harmonisë, të paqes e butësisë, larg dhunës, vrazhdësisë e dhembjeve:
”Lulen mos e ndërro kurrë
Të lut pluhuri yjesor
Lëre në vendin e vet
Se aroma ia kthen ngjyrën
Me pak butësi që s`e kishte
Por e kishte Lule…
Vetëm pas hijes së këngëtarit
Që u ther prore në mua
Nga të prekurit e shpëtuar
Midis Darkës së Magjisë”
Shihet në vazhdimësi shqetësimi i tij për tradhëtinë e pësuar nga Darka e magjisë dhe ky shqetësim që barten nga vargu në varg edhe përgjat ciklit të anantemave, dhe me vargje don ta rregulloj vendin e tij:
”Pak pa rënë në shfaqjen e tretë
Që e hapi Orfeumi në mesditë
Tash shih
Kori i mesditës po afrohet
Martir u shpall në një kohë
Edhe ai që e shndërroi gurin
Në një trëndafil të vetëm.”
Tutje vepra vazhdon me ciklin Fushë-Bozhur dhe njësoj si në ciklin paraprak niset me Anatemën A dhe përfundon me Anatemën Zh. Dhjetë poezitë bredna tyre janë: Për të gjitha gjërat e tjera që janë, Gjithçka u zu këtu deri sa ishte në fushë, Kush humbi betejën kokën mban në dorë, Një i urtë në shtegtimet e veta nëpër botë, Rend mund të këndohet e të vajtohet, me një ushtë të ndiqet bota përsëri, Po rrënohet kjo fushë në mua apo unë në të, Mbretëri të tëra dergjen në mes të Fushës, Gishtat më dhembin për shiun që s`ka rënë, Bozhuret mbyllin diellin në grushta) . Nga A deri në Zh, vargjet lidhen me figurën Lulëkuqet e gjakutdhe fushën e betejave, me interpretim simbolist për luftrat, vrasjet, rëniet dhe ringjalljet nëpër kohë.
Cikli Darka e magjisë (Kreu i parë), sjell në vazhdimësi preokupimin për mashrimin e tradhëtinë e magjisë së darkave të gabuara, prej nga vendii i shpëtojnë nga duart, gjishtërinjtëgjërat me vlerë. Nën velon mitike e përrallore rrëfehet për dëmet e pësuara:
”Nga gishtat e duarve jua këputën robërinë
Urtësitë jua gropuan nëpër rrathët e ballit
Ju zbritën në fushë të krijoni qiellin e ri
…
Tokën e futët nën sqetulla nga balta praruar
…
S`ditët aq shumë për botën e gjerë Vallë
Atë e gjetët ndër zemra mbërthyer me magji
…
Bozhurin e shndërruat vetëm në një shuplakë
Që të barazoheni me veten në plafin yjesor.”
Varg pas vargu, autori i kthehet qytetit të Prishtinës, me ciklin Metafizika e Prishtinës, ku përveç Anatemës A i sjell tri imazhe (Imazhi i Parë, Imazhi i dytë dhe Imazhi i Tretë) në të cilat mediton për pamjen e Prishtinës, për ta krijuar imazhin e ri në variantin tjetër: Metafizika e Prishtinës (Varianti i Dytë), siç do të donte ta shihte, prandaj hidhet në filozofinë e tij plot imagjinatë e fantazi, për ta prishur magjinë e për të rikthyer gjithçka që i takonte Prishtinës:
”Të gjitha magjitë që i zbuluam na u zgjidhën
Duke na e fshehur nën shpatulla diellin Rob
Tash këmbëzbathur mund të zbresim në Fushë”
Cikli Orfeum, para Metafizikës (Variantit të Dytë) është në mes të dy cikleve të metafizikave të Prishtinës, ai përshkruan hapësirën tonë, me shenjat tona, hallet dhe vuajtjet nëpër kohë.
Prej këtij cikli e tutje siç kemi thënë, autori u rikthehet lajtmotiveve dhe figurave të njëjta, por si pjesë të dytë: Darka e magjisë (Kreu i dytë), Bozhur-Fushë, Nga libri i anatemave sipas orfeumit (II), Pas testamenteve dhe Dalja nga Darka e magjisë. Nga cikli në cikël trajton temat e mëdha për Kosovën e betejave, Kosovën e dëmtuarnga Drakat e kokave:
“ Këngëtarët kremtojnë një natë ndër bozhure
Në Darken e Kokave që shtroi Magjia e Zezë
…
Këngëtarët kremtojnë një natë ndër bozhure
Pas Darkës së magjisë që na gjeti pa emra
Metafora Darka e Kokave s`është tjetër pos takimi i krerëve që i dhanë vulë mashtrimi e tradhëtie këtij vendi. Në gjithë veprën hetohet këndimi dhe rrëfimi për rrugën e kaluar dhe simbolika e vargjeve flet gjithë kohën për ndjesinë e subjektit lirik ndaj rrethanave nacionale, ndonëse gjuhën e rrëfimit autori po e quan gjuhë memece:
”Kjo germë mund të mos këndohet deri në fund
Fusha i kupton udhëtarët që e rrethojnë
Gjuhët pikojnë zjarr të bozhureve që dhembin
Si plagë të cilat blerohen tash në dashuri
Kokat mund t`i ruajmë nga këngëtimet e pastajshme
…
Të gjitha gjërat do të këndohen përsëri më vete
Edhe kjo germë që shkrihet në gjuhë memece
Për hir të udhëtimit këndohet Këtu.”
Këto vargje edhe e portretizojnë diskursin poetik të autorit, konkretisht shihet prirja hermetike e shpërfaqur me gjuhën e sforcuar simbolike, me elemente mitike e imagjinative deri në fantazi. Ai i këndon të kaluares, kohës së tij dhe të ardhmes, duke pretenduar ruajtjen e kujteses kolektive, dëshmisë mbi rrjedhat nëpër kohë, si dhe artikulimin e vizionit për të ardhmen, për të sfiduar magjitë e darkave të fshehta. Këto janë thërrjet e vazhdueshme të poetit, ndonëse vargjet me fuqinë polisemantike të hedhin në valët jotransparete e plot fantazi që refketohet nga gjuha poetike e këtij autori.
Në përfundim të veprës, nën titullin Dalja nga Darka e Magjisë, autori si edhe në fillim, i drejtohet lexuesit me dëshirën që me vargjet e tij t`ia ketë arritur qëllimit për ta thurrë këngën e duhur për vendin e tij:
“Nëse asgjë s`të ofrova o Shpirt i Shqetësuar
Atëherë kot të paska lidhur edhe kjo urtësi
Merre këtë germë e më mbulo brenda germave
Ajo që u mbeti këngëve tash është në këtë kor
Duke u pastruar me verën që gatiti këtë udhëtim
I ndan mendimet si retë e shprishura të fjalës”[50]
Përfundim
Siç i pamë veprat me rend që nga Rima të shqetësueme deri te Darka e magjisë ne shijuam vargun e këtij autori, lojën e fjalëve e figurave deri në abstarksion të shprehjes e metamorfozë të simboleve. Fuqia semantike e vargjeve dhe e ideve të tij letrare janë vetë mrekullia artistike që e ndjej secili lexues. Brezi i tij i poetëve gati se identifikohen me frymën e tij, stilin e tij prej krijuesi, prandaj edhe mund ta konsiderojmë ikonë brenda poezisë shqipe.
Ai la gjurmë të pashlyeshme në letërsinë bashkëkohore shqipe, me artikulimin briliant të
fatit të vendit tonë, bashkë me shtresimet e të zezave që iu bënë barrë qenies shqiptare e që pena e tij mund të lëronte dhembjen, mërzinë, vuajtjen shpirtërore si gjurmë e dëshmi nëpër kohë. Vepra e tij mund të trajtohet edhe më tutje nga perspektiva të ndryshme diskursive, tematike, figurative e pse jo edhe metrike.
