Shkruan: Mehmetali Rexhepi, profesor i letërsisë shqipe dhe kritik letrar –
Me rastin e vdekjes së Dritëro Agollit (13 tetor 1931 – 3 shkurt 2017) nënvizojmë këtë diskurs thirrmor: shkrimtar i përmasave kombëtare: poet lirik finok, prozator satirik; njeriu që ushtroi ndikim në letrat shqipe për gjashtë dekada, kultivuesi i poemave të famshme : “ Devoll, Devoll”; “Baballarët”; “Toka ime, kënga ime”; “Rebelimi i parë”; “Poemë malore”; “Poemë për babanë dhe për vehte”; “Nënë Shqipëri” e të tjera.
Letërsia dhe kultura e shqip-shkrimit humbi poetin dhe shkrimtarin nga më të talentuarit, nga më prodhimtarin, njëri nga kultivuesit më origjinal të së bukurës dhe të së madhërishmes; krijues që ndikoi për gjatë gjithë periudhës së Diktaturës dhe pas saj në Shqipëri, dhe tek shqiptarët e okupuar në Jugosllavi.
Dritëro Agolli pohoi me çiltërsi përkatësinë e tij komuniste, por tumiri, kritikoi dhe përqafoi rrjedhat e shumë-mendësisë demokratike për shoqërinë shqiptare, rikthimin në djepin e përkatësisë Perëndimore, të shkëputur padrejtësisht nga ndarja e sferave të interesit mes fuqive që vendosnin fatet e kombeve mes Evropës dhe SHBA-së.
Ndonëse dogma e realizmit socialist zotëroi periudhën e shfaqjes, rritës dhe pjekurisë së Dritëro Agollit si shkrimtar, kultivues i të gjitha llojeve e gjinive letrare; megjithatë poeti, shkrimtari me talentin e vet, mundi t`iu shkëputej kthetrave ideologjike në letërsi, dhe t`i jepte artit letrar vlera të mirëfillta artistike. Në krijimtarinë Dritëro Agollit hasen pleksje partishmërie, por finokëria e tij (po)etike nuk lejoi të ngufatej nga parimet e partishmërisë në artin letrar. Për këtë pohim, le të sjellim si ilustrim romanin humoristik-satirik “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”
Dritëro Agolli la një fond të pasur veprash në poezi, prozë, tregime, novela, romane, drama, e tjera. U përkthye edhe në një varg gjuhësh të huaja.
Si rrallë kush nga shkrimtarët shqiptarë në të gjallë të tij, shkrimtari që tashmë e përmbylli jetën fizike, pothuaj se ishte i pakapërcyeshëm nga doracakët shkollor dhe plan-programet e letërsisë shqipe të gjitha niveleve. Këtë nder dhe respekt do ta ketë, po ashtu, dhe Ismail Kadare.
Ismail Kadare dhe Dritëro Agolli, në relievin e vlerave letrare-artistike, estetike dhe risimtare, përbëjnë njërin nga binomet e konfiguracionit më të gjerë e më të lartë në letrat shqipe.
Letërsia shqipe dukshëm do të ishte më e varfër pa krijimtarinë artistike, pa frymën kombëtare dhe univerzale, dhe pa ndjeshmërinë dhe depërtimet figurative, ideore, estetike e filozofike të Dritëro Agollit.
Dritëro Agolli me artin e fjalës tij, trajtoi heroizmin dhe tragjiken e Kosovës, duke ç`mitizuar mitet e shpifura të mendësisë shovene serbe mbi dhe për Kosovën. Le ta nënvizojmë polemikën argumentuese të Dritëro Agollit përkitazi arsenalit të paragjykimeve, racizmit dhe albanofobisë serbe për luftëtarët mbrojtës të Shkodrës nga pushtuesit malazez: “laprat e qafave të zgjatura si sisë derrash…”
Ai me fuqinë e artit do të frymojë në brezat e tashëm dhe të ardhshëm.
Dritëro Agolli
Naim Frashëri
Vargjet e tua me thërrimet e dheut janë përzier
Dhe na duket sikur me qënjen tonë janë shkrirë,
Sa i kemi thithur mes qumështit, frutave, erës
Dhe në burime me ujin e kemi pirë
Çdo rrokje e varg e poemë është rritur
Tok me lisat e gjatë e me barin në gurë
Dhe në kurorat e pishave është ngjitur
Dhe, si në pisha, s`humb blerimi kurrë.
Ti, si bujk i mirë, lërove arën e fjalëve,
Arën e fjalëve të stërgjyshërve mbetur djerrë,
Mbuluar nga barëra të liga maleve;
E lërove që djerrë mos mbetej asnjëherë…
Ish punë e vështirë plugimi i asaj are.
Fjalë të tjera frymën ja merrnin fjalës stërgjyshore,
Po ti gjoksin ja vure përpara
Dhe rrënjët gremit të hidhur ja nxore.
Dhe tek lëroje këtë arë në vapë e në shqotë,
Gabove kur the se perëndia na qenke kudo: në lulet e lisat,
Pse s`the që vargjet e tua do të ishin kudo: në tokën e ngrohtë
Në lulet, në barin, në plisat…
Vargjet e tua me thrrimet e dheut janë përzierë
Dhe na duken sikur me qënjen tonë janë shkrirë.
Rrugën marrim në male e në buzë i mbajmë ngaherë:
“O malet e Shqipërisë…”
Frashër, 1969
