POETI, KAMBANAR QË RINGJALL KRYETRIMIN • KRYELAJMI

Prend BUZHALA:

POETI, KAMBANAR QË RINGJALL KRYETRIMIN

(Interpretime të poezisë lirike “Kasida për kryetrimin” e Mirko Gashit)

Vëllimin e fundit që e botoi për të gjallë me titullin “Arbor vitae”, më 1988, Mirko Gashi e nis me dy poezi: me “Populus illyricus” (si lirikë programatike, parathënëse, e shkruar në kursiv; dhe ciklin e parë “Trungu” me poezinë “Kasida për kryetrimin” që ia kushton Skënderbeut. Ishin kërkimet e tij shumëvjeçare poetike për relikte e arketipa kujtese e historie, kujtese personale a nacionale, universale a të amshueshme; të cilat tashmë do ta kenë bindur poetin se është punë e kotë përpjekja për ta përzgjedhur a për ta formuar domethënien racionale, se përmbajtja e tillë e kërkuar mbetet gjithnjë e cunguar, jo-e-plotë, e paarritshme. Pra, aty vijnë figura, miti, metafora e simboli, arketipi i kujtesës… kalimi nga veta e parë në të tretën, në impersonalen- del si një dalje nga vetja për në hapësirat e ligjërimit objektiv poetik…

Ciklin e parë të poezive e përbëjnë lirikat për trungun e qenies kolektive, autoktoninë, historinë e qenies sonë; një poezi që po delte gjithnjë e më hapur si një lirikë kryengritëse kundruall situatave të egra që po dukeshin në horizont. Poeti po kreshpërohej në këngët e tij. Trungu është kënga shënjuese e kujtesës sonë historike (“Kasida për kryetrimin”, kushtuar Skënderbeut).

Kështu ndodh edhe me figurën e botës florike, po ashtu e ngritur në sistem poetik sidomos te libri i fundit, i botuar për të gjallë të poetit, “Arbor vitae”. Në këtë diskurs të tillë, të kërkuar me qëllim, shfaqen hapësira ideale të vizioneve poetike. Porse hapësirat e tilla përmbysen aty për aty me poetikën e dekonstruktimit (Niall Lucy, A Derrida Dictionary, Blackwell Publishing, 2004, f. 11.).

Le ta përfytyrojmë për një çast hapësirën ideale të Kopshtit të Edenit me Drurin biblik të jetës.: arbor vitae. Dhe cili është ky kopsht i Mirko Gashit? Aty është ky dru i jetës, me rrënjët, me trungun, me degët e me gjethet. Me varret, me pamjet e ekspozimit pikturor e me hapësirat tjera imagjinative. Arb-or sa nuk thuhet Arbëri/Arbëni, ku është e shtrirë rrënja dhe ku gjendet trungu. Degët janë të shpërndara, kurse gjethet janë “e kundërta e rrënjëve”. “Kthimi në rrënjë në poezinë e sotme shqipe kthehet në një lajtmotiv. Pastaj, pas vetëdijesimit, ky subjekt vjen në përfundim se duhet t’u kthehet rrënjëve të veta, t’i kthehet vetvetes” (Sali Bytyçi, Simbolet florike dhe zoomorfike në poezinë shqipe (1945–2000), botoi Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2008, f. 26). Kozmogjeneza e këtij libri nis me poezinë “Populus illyricus”, e cila, e shkruar në kursiv, na del një si program kozmogjenetik i qenies autoktone e autentike. I tërë vëllimi mbizotërohet nga simbolet e masës drunore. Trungu, me rrënjë e degë e gjethe, është posi familja biblike, njerëzit e vjetër vdesin, vijnë brezat e rinj (Job, 14, 7-10). Në Bibël përmenden edhe druri i jetës (arbor vitae), edhe druri i njohjes (Zan, 2, 9). Mali, me masën drunore, kishte karakter kulti në tërë folklorin tonë, duke u thurë një botanikë e tërë mitike-poetike, ashtu sikundër vepron edhe Mirko Gashi.

Poeti jeton në dy realitete: në atë të realitetit të përditshëm, me batica e zbatica; si dhe atë të realitetit artistik: në vegime. Nga sfera e jetës, baticat e zbaticat lëvizin kah një realitet tjetër, i epërm, siç është ai i artit, i vegimit, aty ku vargu i kërkuar fluturon si “shpend i artë”.

Edhe te ky vëllim ai e ruan përmasën e mistikes. Jepet në kërkim të ndërkomunikimit të arteve, sidomos të poezisë me muzikën. Nuk është e habitshme, prandaj, pse kjo mistikë arti ndjehet si lojë e zhanreve muzikore në poezi e ku thurjen lirike e kërkon te format e tilla muzikore, ashtu sikurse shumë poezi marrin “interpretime” muzikore e letrare: elegji, rondo, sarabanda, flamingo, kënga, nekrologu, epitafi, darabuku, surlat, fyelli, kasida, oda, poeti augur, ars poetica, prelud etj. Nga ana tjetër, strukturat fonologjike e fonostilisitke të vargut, si ligjërim specifik poetik, përbëjnë një tjetër raport të ndërkomunikimit estetik në mes muzikës dhe poezisë te ky poet. Ky krijues, nga ky aspekt, të provokon në disa rrafshe; në rrafshin e tekstit poetik të strukturuar nga pikëvështrimi formal-përmbajtjesor; si dhe në planin e formës poetike, si produkt të veprimeve të ndërsjella të tipave të ndryshëm të përsëritjeve dhe të paralelizmave të të gjitha llojeve. Këto vlera eufonike-muzikore, te poezia e Mirko Gashit janë përsëritjet e ndryshme: përsëritja e fonemave dhe e sekuencave tingullore, që përbëjnë orkestrimin themelor të vargut; përsëritjet e bashkëtingëlloreve të rimuara; përsëritja e elementeve kompozicionale, përsëritja e vargjeve; përsëritja e elementeve semantike dhe verbale të strukturës së tropeve etj. Është veçori e tekstit poetik që elementeve jostrukturore të gjuhës së përditshme, normale a natyrore; t’ua japë karakterin strukturor. Kështu fonemat në vargun poetik marrin ngarkesë semantike, mbasi kanë hyrë në raporte korelative me kuptimet e tekstit.

Kasida është këngë fetare myslimane, përmbajtja e së cilës kryesisht lavdëron dhe tregon dashurinë për Muhamedin, ose përshkruhet një person apo ngjarje e rëndësishme nga historia e islamit.

Në fakt, kasida kishte prejardhje paraislame në letërsinë perse, me përmbajtje panegjirike (shih: H . A. R. G ibb, Arabic Literature, 1963) ose kur poetët lavdëronin veprat e fisit të tyre, mbitheksojnë guximin apo ndonjë virtyt tjetër. I takon letërsisë së divaneve (përmbledhjeve poetike orientale me një strukturë specifike, ku, si rregull, përfshihen forma poetike sipas një skeme: kaside, gazela, rubai etj.

Përse kasidë?

Siç e theksuam, kasida ngërthen një panegjirik lirik, me vargje të rimuara e me muzikalitet a tingëllim të pëlqyeshëm të frazës poetike. Nga ana tjetër, ai do të mund të kishte zgjedhur “zhanër” të traditës evropiane: himn, heroikë, simfoni, etj. etj. Mirëpo, duke e pasur parasysh që kasidat orientale i drejtohen profetit të zgjedhur si i dërgua ri perëndisë, poeti Mirko Gashi e rikrijon këtë zhanër në trungun shqiptar: i zgjedhuri ynë është Gjergj Kastrioti! Trungu ynë është ai (”Trungu” quhet cikli ku futet kjo poezi). E madhërishmja religjioze orientale, ndër ne, është ajo arbërore- shqiptare. Ne i përfalemi këtij profeti arbëror dhe ulim kokën me përulje, në shenjë nderimi, për këtë kryefigurë. Poezia, nga ana formale, përbëhet nga katërmbëdhjetë distikë, nga dy monostikë, nga katër trevargëshe dhe, në fund, vjen një pesëvargësh (dy plus tre vargëshi).

Imagjinativisht, poeti i kërkon raportet midis muzikës dhe poezisë në disa plane, të cilat ndërlidhen e ndërkomunikojnë me njëri-tjetrin. “Muzika e vargut” sugjeron afrinë mes poezisë dhe muzikës.

A ka varg pa melodi, ritëm dhe harmoni?

Te e fundit, edhe gjuha e folur i ngërthen vlerat muzikore të mësipërme. Vlerat muzikore të tekstit poetik nuk kanë ndonjë vlerë më vete, kur veçohen, por ato marrin rëndësi estetike vetëm të integruara në kuadrin e veçorive të tjera të strukturës poetike.

Poezisë i prin një si referencë poetike (Kambanarët i shpjegonin Evropës / fitoren e Skënderbeu”), ndryshe, është një metatekst i kumtit lirik dhe atij historik. Kasida nis me një relikt të krishterë: kambanarin (ai që i bie kambanës në kishë) e që prodhon një tingull ritmik, paralajmërues, kumtues. Paralajmërimet e tilla kanë të bëjnë me një ngjarje të rëndësishme, ngazëlluese, të gëzueshme, shpesh edhe tragjike. Por këtu kambanarët shpjegojnë, kumtojnë Evropës fitoret e kryetrimit. Ishte koha e viteve ’80, kur në Kosovë gjendja po rëndohej gjithnjë e më shumë nga regjimi serb.

Poeti paralajmëronte një vizion të ri, nëpërmes alegorezës historike-poetike: ajo që do të ndodhë, si vizion evropian, për herë të dytë gjatë historisë, po, i drejtohet Evropës: ne jemi fitimtarët! Poeti në ato vite ligjëronte te një intervistë: “Dhuna nuk ka fitore”, që iu drejtohej qarqeve të dhunës serbe. Këtë qëndrim e vërejtje ai po e rishfaqte në formë poetike, në formën e ligjërimit të zgjedhur. Nuk janë të rastit, prandaj, vargjet për rrënjët, trungun, kryetrimin, për populis illyricum-in e moçëm. Ishte një vizion poetik që ligjëronte ndryshe: ne i takojmë pra i civilizimit arbëror, europerëndimor. Nga ana tjetër, i njohur me reagimet e tij ndaj regjimit, ai po ia tërhiqte vërejtjen edhe serbëve: çka ju duhet kushtetuta e tankeve?! Nëse serbët (poetë, politikanë, akademikë, klerikë) mburreshin për carët a kishat e tyre, për të drejtat speudo-historike mbi Kosovën, Mirko Gashi kishte kultin e populus illyricum-it të tij, këndonte kasidën (pangjirikun racional-historik) për kryetrimin. Sa herë që i jemi kthyer Gjergj Kastriotit- Skënderbeut, shqiptarët kanë korrë fitoret e tyre historike, sepse u janë kthyer rrënjëve, vetvetes, identitetit shpirtëror, sepse ai:

gjeti shpatë për çdo shtrëngatë

gjeti atë për ditë e natë

ai që sëmundjet na pat dergjur

në kokën e tij bëjmë bé

Poezia e letërsia e Kosovës gjatë atyre dekadave, këtij kthimi nga vetvetja, po i mëshonte me të madhe, ma zhurmë e bujë, por me një strategji tipike intelektuale: përbrendësimi a shpirtëzimi i këtij identiteti, si mishërim i brendshëm.

u bëra siç jam

i njëjtë

o me ta

o s’jam

Po të shikohen librat poetikë të atyre viteve, do të ndeshim përplot trajtime e risemantizime

të tilla historike e mitike, pothuajse, tek të gjithë poetët, te prozatorët e dramaturgët. Mbretërit ilirë, mbretëritë dardane, figura si ajo e Isa Boletinit apo urtakëve tanë (Bogdanit, Budit, Naimit, Çabejit, Gurakuqit etj.) këndoheshin e trajtoheshin me një art të mirëfilltë. Ishin dekadat e viteve ’70 e ’80, që po i përgatiste kohët e ardhshme, një tjetër ngjarje a kthesë historike, siç ishte ajo e viteve ’90. Ata tashmë e kishin ndërtuar vizionin e tyre historik, përmes kambanave të reja letrare: kambanarëve të artit.

Mirko Gashi u bë vetë një kambanar kohe nëpërmes artit të tij.

Në artin poetik ekziston edhe tipi i biopoezisë për një personazh të famshëm. Struktura tekstuale e poezisë në interpretim, sado që të duket se ndjek një formë të thjeshtë e uniforme të lirikës së tillë, megjithatë ndjek disa linja: linjën dokumentare me informacionet biografike të kryetrimit, të cilat, në vazhdim shqiptohen me artin e figurshëm të thënies lirike:

Gjonit i shkrepi ylli i vet

puthja frytin e gjet

kur qe e plotë hëna

gjeti yllin nëna

Lindja e kryetrimit shënjohet me një yll. Nëse yjet simbolizojnë njerëzimin apo hyjninë, shpresën apo besimin. Udhëzimin apo përsosmërinë, motivimin apo famën në jetë; nga ana tjetër shfaqja e tyre bëhet nëpërmes një vegimi, paraqitjeje, imazhi të pazakontë, ëndrre a ndonjë forme tjetër mrekullibërëse. Katër vargjet e para shënjojnë lindjen e mrekullishme (me rendin e shkallëzuar të foljeve: shkrepi, qe, gjeti), të dy prindërve: Gjonit dhe nënës. Diçka e ngjashme, si te lindjen biblike të shpëtimtarit, kësaj radhe, të shpirtëzuara në artin e papërsëritshëm e mrekullisht të thjeshtë të Mirko Gashit.

ai të cilin e pritnim kahmoti

Gjergj Skënderbe Kastrioti

mos qofshim pa të

Ylli është simbol i mbrojtësit, mu si Ylli i Davidit (shih poezinë e Mirkos “Hobeja e Davidit”). Ishte mbrojtja kundër “shpirtrave të këqij” siç thonë mistikët, pra, kundër së ligës, armiqve, pushtuesve, dhunës. Është she nja e martirizimit dhe heroizmit. Yjet dhurojnë ndriçim, ata simbolizojnë dëshirat kolektive, simbolizojnë njeriun me fat a me këmishë që s’e kap arma e armikut, siç shprehet populli. Meqë kemi të bëjmë me një kasidë, panegjirik besimi, atëherë poeti dëshiron ta forcojë këtë besim te vizioni i tij poetik, të cilin dueht ndjekur për triumfin ndaj dhunës. Nga ana tjetër, ylli është edhe udhëzuesi i ri, siç simbolizohet këtu kryetrimi.

Ylli është edhe shenjë e vlerës së lartë: nëse krejt të tjerët, popujt me fat, me liri e demokraci, kishin yjet e tyre, ne na munguan për një kohë aq të gjatë. Tashmë ylli “u gjet”: u gjet shtegu, rrugëzgjidhja, qenia jonë, vetvetja e humbur nëpër ravat e historisë.

Poeti zgjedh simbole kozmgonike. Në kët, rast, hyn edhe hëna (“kur qe e plotë hëna”, kalenmdari hënor, e plotë çdo katërmbëdhjetë ditë). Qielli me yje e me hënë (aspekti estetik), përfaqëson arealin arbëror, fuqinë mistike të natyrës, plotninë e saj, plotninë e qenies, ruajtjen e dijeve sekrete, është simbol i forcës së mendjes, i vetëdijes për rilindje shpirtërore, i përpjekjeve për harmoni. Hëna lidhet me mëmësinë. Hëna dhe ylli simbolizojnë parajsën, sektretin e njohjes së të vërtetës.

Vdekja nuk pranohet. Njeriu u krijua për të qenë i pavdekshëm. Të duket sikur poeti e sheh të gjallë në secilën kohë.

deshën të gjithë të të shkruajnë

epitaf

mosni ju thashë

çdo njeri në zemër

për të kemi kenotaf.

Vargjet në fund vijnë për kryetrimin si prova më e gjallë e pavdekësisë.

______________________

Mirko GASHI

KASIDA PËR KRYETRIMIN

(Kambanarët i shpjegonin Evropës

fitoren e Skënderbeu)

Gjonit i shkrepi ylli i vet

puthja frytin e gjet

kur qe e plotë hëna

gjeti yllin nëna

e rritën e „shitën”

e gjakun e popullit s’e pashitën

në oborrin e sulltanit

ndjeu nervin e vullkanit

atje në Krujë

ku piu ujë

gjeti shpatë për çdo shtrëngatë

gjeti atë për ditë e natë

ai që sëmundjet na pat dergjur

në kokën e tij bëjmë bé

ai të cilin e pritnim kahmoti

Gjergj Skënderbe Kastrioti

mos qofshim pa të

ai piu ujë në Krujë

e vadat na bëri me ujë

nga krahu i majtë

i fluturoi zogu i zjarrtë

zogu i dëshirës

zogu i së mirës

hapi flatrën për qiellin e humbur

pati mur të kinezëve

për shtrëngata

qe urë

për brigjet e lumit

uri e netëve të gjata

piu ujë në Detin e Kuq

piu ujë në Detin e Zi

dhe m’erdhi karshi karshi

dhe m’erdhi sy më sy

e unë u bëra ai që jam në ty

u çua një zog

u çua i dyti zog

ylli u printe

që të dy limanin e hapën në mua

e unë u bëra i përhershmi krua