Shkruan: Dr.phil. Selim Sylejmani
Lev Trockij
(dhuna dhe mizoritë ndaj shqiptarëve të burogosur)
prapa perdes – Egërsitë e luftës në ballkan
Ja çka më ka treguar (e kam shënuar thuaja si diktim) tekstualisht një prej miqve të mi serbë.
– E kam pasur mundësinë, – e lumtur apo e palumtur, e kam vështirë ta them, – që në kohë lufte, disa ditë pas luftimeve në Kumanovë, ta vizitoja Shkupin. Që nga ankthi nevrik, me të cilin ishte pritur në Beograd kërkesa ime për leje-kalim, në bazë të pengesave artificiale, të cilat u desh t’i kaloja në ministrinë e luftës, fillova të dyshoj, që njerëzit, të cilët drejtojnë ngjarjet e luftës, nuk kanë ndërgjegje fort të pastër, dhe se atje akoma zhvillohen vepra që nuk përkasin fare me të vërtetën zyrtare të informatave qeveritare. Kjo përshtypje, më saktësisht – parandjenjë, o forcua edhe më kur në Nish, në tren, rastësisht takova një oficer, i cili po shkonte në Shkup me urdhër për shtabin e përgjithshëm. Oficeri në fjalë ishte njeri i mirë dhe i ndershëm, të cilin e njihja që më herët. Por sapo e kuptoi se po udhëtoja në Shkup, se më kishin dhënë leje, ai me një ndjesi aspak miqësore vërejti se në Shkup nuk duhet shkruar pa punë, që pushteti në Beograd as vetë nuk e dinë, ç’flasin, kur lejojnë në Shkup “të huaj” etj. Në Vranjë, në kufirin e Serbisë, pasi u bind që nuk po ndryshoja mendimin, ai ndryshoi tonin dhe filloi, indirekt, të më përgatisë për përshtypjet, të cilat do t’i fitoja në Shkup. “Janë gjëra tejet të papëlqyeshme, po, s’do men, të paevitueshme”. Kuptohet, në gjykimet e bashkëbiseduesit tim nuk mungonin referencat në domosdoshmërinë shtetërore. Krejt kjo, më duhet ta pranoj, më shtoi edhe më shumë mëdyshjen. Prandaj, ato vrazhdësitë, thashethemet e paqarta që arrinin në Beograd, nuk janë të rastësishme, as të izoluara, as ekskluzive, – mendoja me vete, – nëse një oficer i shquar i komenton si “domosdoshmëri shtetërore”. Do të thotë kemi të bëjmë me llogari. Të kujt? Autoriteteve ushtarake? ose edhe qeverisë? Përgjigjen për këtë pyetje unë e mora shumë shpejt – me të arritur në Shkup…
Tmerri filloi sapo kaluam kufirin e vjetër serb. Nga ora pesë e mbrëmjes ne iu afruam Kumanovës. Dielli kish perënduar, nisi të errësohej. Po sa më i errët bëhej qielli, aq më qartë reflektonte në të ndriçimi i trishtë i zjarreve. Digjej nga të gjitha anët. Fshatra të tëra shqiptare ishin shndërruar në shtylla zjarri. nga larg, nga afër, – pikërisht pranë linjës hekurudhore. Kjo ishte gjëja e parë reale, e vërtetë, që kisha parë nga lufta, shfarosjen e pamëshirshëm të ndërsjellë njerëzore. Digjej shtëpi, digjej pasuri, e grumbulluar nga baballarët, gjyshërit dhe stërgjyshërit. Kjo tablo e njëtrajtshme zjarri u përsërit deri në Shkup. Në cak arritëm nga ora dhjetë ë natës. Unë dola nga vagoni i kafshëve, në të cilin e kisha gjithë këtë rrugë rrugën. I gjithë qyteti ishte i heshtur. Asnjë njeri rrugëve. Vetëm afër stacionit të trenit qëndronte një grup ushtarësh, prej mesit të cilëve dëgjohej një zë i dehur. Të gjithë udhëtarët e trenit u shpërndanë, në stacion mbeta vetëm unë. Iu afrova grupit. Katër ushtarë mbanin bajonetat në gatishmëri, kurse në mes të grupit ishin dy shqiptarë fare të ri me kapelat e tyre të bardha. Rreshteri i dehur (çetnik) në një dorë mbante kamën (thikë maqedonase), kurse në tjetrën – shishen e konjakut. Nënoficeri komandonte: “Në gjunjë!” Shqiptarët, gjysmë të vdekur nga frika, binin në gjunjë. “Ngrihu!” – Ngrihen. Kjo përsëritej disa herë. Pastaj nënoficeri, duke bërtitur dhe sharë, ia afronte majën e kamës dhe në qafë dhe gjoks viktimave, pastaj i detyronte të pinë konjak, pastaj… i puthte. I dehur nga pushteti, nga konjaku, nga gjaku, ai tani kënaqej me torturimin e tyre, si mace e keqe dhe prapë me minjtë. Po këto sjellje dhe po kjo psikologji. Tre ushtarët tjerë, esëll, rrinin gatitu, shikojnë me vigjilencë, që shqiptarët të mos ikin ose të kundërshtonin dhe që nënoficeri të mund të kënaqet në tërësi. “Janë arnaut, – me ton zyrtar më informoi një ushtar, – tani do t’i therë”…
I tmerruar u largova tutje nga ky grup. Ndërhyrja ime nuk do të sillte kurrfarë dobie. Këtyre ushtarëve dhe këtij rreshteri shqiptarët mund t’i merreshin vetëm me armë në duar… dhe krejt kjo po ndodhte në stacion, ku sapo kishte arritur treni. Vrapova i tmerruar, që të mos dëgjoja britmat e dhembjesh ose përgjërimet për ndihmë…
Në qytet, më saktësisht në rrugë, mbretëronte qetësi, sikur kishin vdekur. Në ora 6 të mbrëmjes të gjitha dyert dhe portat e hyrjes janë të mbyllura. Por me të ardhur nata niste puna e çetnikëve. Ata hynin nëpër shtëpitë turke dhe arnaute dhe kryenin atje një punë të njëjtë: grabisin dhe vrasin. Në Shkup janë 60 mijë banorë, prej tyre gjysma janë shqiptarë dhe turq. Një pjesë, natyrisht, iknin, por shumica dërmuese kishin qëndruar. Dhe pikërisht ndaj tyre edhe kryheshin masakrat e natës.
Dy ditë para ardhjes sime në Shkup, në mëngjes banorët, nën urën e lumit Vardar, që do të thotë mu në qendër të qytetit kishin vërejtur pirgje trupash të shqiptarëve me koka të prera. Disa deklaronin se ishin shqiptarë vendës, të vrarë nga çetnikët, të tjerët deklaronin se kufomat ishin sjell nën urë nga uji i Vardarit. Sido që të jetë, këta njerëz me koka të prera nuk ishin vrarë në luftë…
Shkupi ishte shndërruar në kamp të përgjithshëm të ushtrisë. Banorët, në veçanti muhamedanët, fshiheshin: në rrugë shihje vetëm ushtarë. Në mesin e masave të ushtrisë shikon fshatarë serbë, të cilët kishin ardhur këtu thuaja nga të gjitha anët e Serbisë. Nën arsyetimin se po kërkonin bijtë dhe vëllezërit e tyre, ata kalonin nëpër fushën e Kosovës dhe plaçkitnin. Kam biseduar me tre hajna të tillë. Kishin ardhur këmbë nga Shumadia, në qendër të Serbisë, nipër Kosovë. Më i riu prej tyre, burrë trupshkurtër, nga vullnetarët, lëvdohej se në Kosovë kishte vrarë dy arnautë me pushkë. “Ishin katër, por dy arritën të shpëtonin”. Bashkudhëtarët e tij, fshatarë të moshuar dhe seriozë, e konfirmuan tregimin. “Një gjë është keq, – ankohen ata, – pak para kemi me vete. Këtej mund të blihen shumë kuaj e dema. Jepja ushtarit dy dinarë (75 kopekë), ai futet në fshatin e parë shqiptarë dhe ta sjell nga atje një kalë të mirë. një pendë qe, edhe qe të mirë, mund t’i blesh nga ushtarët për 20 dinarë.” Nga rrethina e Vranjës banorët me masë futeshin në fshatrat shqiptare dhe merrnin atje gjithçka u shihte syri. Gratë bartnin mbi supe madje edhe dyert dhe dritaret e shtëpive shqiptare.
Te unë erdhën dy ushtarë. Ishin kalorës të regjimentit, i cili i çarmatoste shqiptarët në fshatra. Njëri prej ushtarëve më pyeti, ku mund ta shiste një lirë të arit. I kërkova të ma tregonte, sepse kurrë nuk kish pasur rastin të shikoj këtë monedhë turke. Ushtari shikon përqark me frikë, pastaj e nxjerr nga kuleta lirën, por me lëvizje, e cila tregonte qartë se në kuletë kishte akoma, por nuk dëshironte që të kuptohej. Kurse lira turke, siç dihet, kushtonte 23 franga.
Afër meje kaluan tre ushtarë. Pa dashje arrita ta dëgjoj bisedën e tyre.
– Kam vrarë shqiptarë pa hesap, – fliste njëri, – por te asnjëri s’kam gjetur një grosh. Por kur preva një nuse turke (bulla) thera një, tek ajo gjeta dhjetë lira ari.
Dhe për të gjitha kot flasin këtij krejtësisht hapur, qetë, me indiferencë. Kjo ishte bërë zakon. Njerëzit nuk e kuptonin, çfarë ndryshimi të madh të brendshëm kanë shkaktuar disa ditë të kaluara në luftë. Ja sa varte shumë njeriu nga konditat. Në kushtet e egërsisë së organizuar, njerëzit egërsohet shpejt dhe nuk kontrollojnë veten.
Nëpër rrugën kryesore të Shkupit po kalonte një togë ushtarësh. Një turk i dehur dhe, sipas të gjitha gjasave, i sëmurë psikik, u bërtiti pas disa fjalë fyese. Ushtarë ndaluan, e mbështesin turkun në murin e shtëpisë më të afërt dhe e pushkatuan në vend. Ushtarët marshuan tutje, vazhduan rrugën në turmën e qytetit. Puna u krye.
Në mbrëmje në hotel takova një tetar. E njihja që më parë. Njësia e tij qëndronte në Ferizaj (Ferizoviç), qendrën e shqiptarëve në Serbinë e vjetër. Me ushtarët e tij tetari e kishte tërhequr një top të rëndë nëpër grykën e Kaçanikut deri në Shkup, prej andej topi ishte nisur për Odrin (Adrianopol).
– Ç’bëni tani në Ferizaj, – e pyeta, – mes shqiptarëve?
– Skuqim pula, dhe presim arnautë. Por na është mërzitur, – shtoi ai duke gogësitur, duke shoqëruar fjalët e veta me një gjest të lodhur dhe indiferent. – Por ka në mesin e tyre shumë të pasur. Afër Ferizajt hymë në një fshat, fshat i pasur: shtëpitë si kulla. Hymë në oborr. Zoti i shtëpisë ishte një burrë i moshuar, kurse me të tre djem. Pra, ishin katër burra, ndërsa gra ishin plot, shumë. I nxorëm të gjithë nga shtëpia, gratë i rreshtuam dhe në sytë e tyre i premë burrat. Asgjë, gratë nuk ia plasën vajit, sikur të ishin indiferente. Vetëm kërkuan t’u lejonim të hynin në shtëpi, për të marrë sendet femërore. Ne i lejuam. Secilit prej nesh na dhuruan peshqeshe të çmuara. Pas pak ne e dogjëm tërë shtëpinë.
– Po si mundët të vepronit aq mizorisht? – e pyeta i tronditur.
– s’ke ç’bën, – mësohesh. Një herë tjetër, të them të drejtën, edhe unë isha shumë i tronditur, kur, për shembull, duhej të vritja ndonjë plak apo të ri, të pafajshëm; por ishte kohë lufte, e dini edhe vetë: autoriteti urdhëron, pra duhet zbatuar. Gjatë kësaj kohe ka pasur gjithçka. Kur po tërhiqnim topin për në Shkup, gjatë rrugë hasëm një tendë, në të hasëm katër burra, të mbuluar deri mbi bel. Edhe tani e ndjej kundërmimin e jodit. Ishte e dyshimtë. I ndaloj: Kush jeni? Ku po shkoni?”. – Heshtje, shtiren kinse nuk kuptojnë serbisht. Por me ta ishte karroceri jevg, ai edhe më shpjegoi: të katër ishin shqiptarë, të cilët kanë marrë pjesë në luftimet e Merdares, ishin plagosur në këmbë dhe tani po ktheheshin nëpër shtëpitë e tyre. Gjithçka u sqarua. “Jashtë!”, – urdhërova. Ata e kuptuan ç’po kërkoja, rezistojnë, nuk dëshirojnë të dalin nga karroca. Ç‘të bëja? Vendos bajonetën dhe i therë të katërtit në karrocë…
Edhe këtë burrin e njihja. Ishte kamerier në Kragujevc. Djalë i ri, pa ndonjë të veçantë, natyre aspak luftarake, kamerier, siç janë shumë të tjerë gjithandej. Një kohë ai kishte qenë në sindikatën profesionale të kamerierëve, madje, një kohë të shkurtër, ka qenë edhe sekretar, pastaj u largua… Dhe aj në çka e kanë shndërruar dy-tri javë luftë.
– Po ju qenkeni shndërruar në kriminelë! Vrisni dhe plaçkitni pa hesap! – bërtita unë, duke u shmangur me neveri fizike nga bashkëbiseduesi.
Tetari u hutua. Me gjasë e kuptoi, kujtoi, i shkrepi. Dhe pastaj, për t’u arsyetuar, me bindje dhe me autoritet shprehur frazën, e cila hidhte dritë edhe më të kobshme mbi gjithë çka kisha dëgjuar dhe parë.
– Por duhet thënë. Ne, ushtria e rregullt, i respektojmë fort kufijtë dhe nuk vrasim asnjë më të ri se dymbëdhjetë vjet. Lidhur me çetnikët nuk mund të them gjë, ata janë diç tjetër. Por për ushtrinë garantoj.
Për çetnikët tetari nuk donte të garantonte. Dhe bëni mirë, sepse ata nuk respektonin kurrfarë kufiri. Të grumbulluar kryesisht nga dembelë, banditë, të korruptuar, pra nga fundërrinat e shoqërisë, për ta vrasjet, plaçkitjet dhe persekutimi ishte shndërruar në sport të egër. Veprat e tyre ishin dëshmi e qartë kundër tyre, – madje edhe autoritete ushtarake ishin në siklet nga orgjia e tyre e përgjakshme, në të cilën degjeneroi çetnikizmi, dhe ndërmorën masat ekstreme: pa pritur fundin e luftës, çetnikët u çarmatosën dhe u liruan në shtëpi.
Nuk kisha më fuqi ta duroja këtë atmosferë, më merrej fryma. Interesi politik dhe kurioziteti i tmerrshëm moral – ta shoh me sytë e mi, si ndodhë gjithë kjo, – u tretën tërësisht, u zhdukën. Mbeti vetëm dëshira: të ik sa më shpejt të jetë e mundur. Dhe sërish u gjenda në vagonin e kafshëve. Vështroja fushat e gjera rreth Shkupit: sa bukur, çfarë hapësira, sa mirë mund të mund të vendosej njeriu, mirëpo…, çka mund të thuhet, edhe vetë i dini këto mendime, por unë këtu i ndjeva me forcë të dhjetëfishuar. Ishin larguar nga stacioni vetëm rreth pesëmbëdhjetë minuta, – shikoj, rreth dyqind hapa nga binarët qëndronte një kufomë me qeleshe, me fytyrë përmbys dhe duar të hapura. Kurse rreth 50 më afër binarëve rrinin dy rezervistë serbë, prej atyre që ruanin vijën hekurudhore, bisedonin me buzagaz, njëri bënte me dorë kah kufomat. Siç duket ishte vepër e tyre. Lar që këtej, sa më larg të jetë e mundur!..
Afër Kumanovës, në një luadh pranë binarëve, disa ushtarë po mihnin gropa të mëdha. Pyes – përse? Më përgjigjen – për mishin e kalbur, i cili qëndronte aty afër në 15 – 20 vagonë në binarin rezervë. Siç mësova, ushtarët nuk paraqiteshin fare për të marrë racionin e kishit. Gjithçka që u nevojitej, madje edhe më shumë e marrin direkt nga shtëpitë shqiptare: qumësht, djathë e mjaltë. “Gjatë kësaj kohe kamë ngrënë mjaltë të shqiptarëve më shumë se gjatë gjithë jetës time”, – më kishte thënë një ushtar i njohur. Ushtarët çdi ditë thernin dema, dele, derra, pula, pastaj çka hanin – i hanin, ato që mbetej e hidhnin. “ne nuk kemi fare nevojë për mish, – më tregonte një intendent, – ajo që na mungon është buka. Ne Beogradit i kërkonim vazhdimisht: mos dërgoni mish, – por gjithçka shkonte sipas shabllonit…”
Ja si duket e gjithë kjo nga afër: kalbej mishi i njerëzve, demave, fshatrat digjeshin flakë, njerëzit asgjësoheshin “jo më pak se dymbëdhjetë vjeç”, egërsohen të gjithë, e humbin imazhin e njeriut. Lufta zbuloi, në radhë të parë, se është gjë teje e shëmtuar, nëse ngrohet vetëm një skaj të perdes nga çështja e trimërisë në luftë…
“Киевская Мысль” N 355, 23 декабря 1912 г.
333
Territori i Serbisë para luftës (ballkanike) ka qenë vetëm 48.000, kilometra katrorë, dhe 3 milion banorë. Pas “Paqes së Bukureshtit” Serbia në kufijtë e saj përfshinte rreth gjysmë milioni maqedonas, siç kishte “përfshi” tashëm rreth gjysmë milioni shqiptarë. Ky milion armiqësor mund të jetë i kobshëm për ekzistencën historike të Serbisë!
Lev Davidoviç Trocki (mbiemri i vërtetë Bronshtejn) (1879-1940) – veprimtar politik rus dhe ndërkombëtar, publicist, mendimtar.
Në vitin 1912 nga Trocki ka qenë korrespodent i luftës i “Kievskaja mysl” në Ballkan, pas fillimit të Luftës së parë botërore – në Francë (kjo punë i dha atij përvojën e duhur më pas ushtarak). Nga pozita e prerë kundër luftës, sulmon me tërë fuqinë e temperamentit e tij politik qeveritë e të gjithë vendeve ndërluftuese. Në vitin 1916 u dërgua në Francë dhe udhëtoi për në SHBA, ku vazhdoi të publikojë në shtypin e atjeshëm.
Në vitet 1917-18 Lev Trocki është komisar popullor i punëve të jashtme; në vitet 1918-25 komisar popullor u luftës, kryetar i Këshillit revolucionar të luftës të Republikës; një prej themeluesve të Armatës së kuqe, madje ka udhëhequr personalisht aktivitetin e saj në shumë fronte gjatë Luftës qytetare, duke përdorur shumë represionin. Anëtar i KQ gjatë viteve 1917-27, anëtar i Byrosë politike të KQ në tetor të vitit 1917 dhe në vitet 1919-26.
Ka qene kritik i ashpër i regjimit stalinist, si ringjallje burokratike e pushtetit të proletariatit. Ishte inicues i formimit të Internacionales së 4-të (1938).
U vra në Meksikë nga një agjent i paguar i NKVD (Komisariati popullor i punëve të brendshme) – spanjolli R. Merkader…
Në këtë shkrim ofrohen artikuj, të shkruar nga Lev Trockinë vitet 1912 dhe 1913 , kur ishte në Ballkan, si korrespodent i një sërë gazetash ruse, ku trajtohet problemi ballkanik, historinë e ngjarjeve dhe marrëdhënieve, ndërsa ne kemi përzgjedhur dy artikuj, të cilët në mënyrë direkte dhe indirekte “prekin” çështjen e shqiptarëve gjatë këtyre luftërave.
