Dimitrije Tucoviqi mbi shqiptarët

  Shkruan: Selim Sylejmani

Prania edhe dendësia e paraqitjes së stereotipeve negative mbi shqiptarët janë një “letër lakmusi„ për definimin e intensitetit të manifestimit të formave të nacionalizmit dhe ksenofobisë në shoqërinë serbe në historinë e re. Repertori i osbervimeve degraduese “etno-kulturore” dhe “antropologjike” është tejet i pasur dhe llojllojshëm, kurse në distancë kohore ka lëvizur nga studimet pseudo-shkencore të V. Gjorgjeviqit dhe St. Protiqit (Balkanicus), të shkruara gjatë luftrave ballkanike, e deri te “esetë” nacionaliste të D. Qosiqit, historiaografisë “patriotike” të ASSHA, publicistikës dhe vrerit shovinist të botimeve të Politikës dhe RTS-it në vitet 90 të shekullit të kaluar. E gjithë kjo shtrirje e gjuhës së urrejtjes është trajtuar në studimin e Olivera Milosavleviq Skenderbeu ka qenë serb /Skenderbeg je bio Srbin/, Beograd: Këshilli i Helsinkut për të drejtat e njeriut, 2002, fq. 218–31…

Në këtë shkrim do të fokusohemi vetëm në librin e njohur të Dimitrije Tucoviqit, njërit prej themeluesëve të social-demokracisë serbe dhe punonjës publik, i cili ishte në anën e kundërt të “gjuhës së urrejtjes”, në gjurmët e ideve pilitike të një provenience tërësisht tjetër dhe qëllimeve tërësisht të kundërta.

Në realitet, libri i njohur i Tucoviit Serbia dhe Shqipëria (Srbija i Arbanija), si reagim ndaj krimeve serbe dhe ambicieve koloniale gjatë luftrave ballkanike, kanë qenë si një antitezë dhe literaturë alternative në domenin e prezantimit të shqiptarëve në opinionin serb/jugosllav. Libri është përkthyer edhe në shqip, kurse në diskursin pulbik është shfrytëzuar si argument i fuqishëm për mundësinë e ndërtimit të marrëdhënieve të vëllazërim-bashkimit të proklamuar ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve.

Tucoviqi në librin e tij shpesh paralajmëron për pasojat shkatërrimtare dhe të dëmshme të retorikës së papërgjegjshme, shovinizmit dhe nxitjes së pasioneve dhe urrejtjeve ndëretnike.

Një pjesë të rëndësisshme të librit të tij Tucoviqi ia kushton demaskimit të matricave shoviniste dhe stereotipeve negative mbi shqiptarët, që kanë qenë në qarkullim në politikën dhe diplomacinë e kohës. Autori shprehë një empati dhe aftësi që ta shikojë në mënyrë të paanshme dhe racionale pozitën e shqiptarëve në situatën të cilën e kishte krijuar ekspedita koloniale kundër Shqipërisë.

Duke shkruar për krimet e “soldateskës serbe” në Shqipëri dhe në Kosovë, Tucoviqi e kishte përmbushur detyrimin e vet qytetar. Nëse në kohën e tij në Serbi është konsideruar tradhtar, për shkak të kritikave të pakompromis kundër politikave koloniale serbe, sot nga një diatancë prej mbi njëqind vjetësh duhet pranuar që ai ka qenë nga patriotët e rrallë të vërtetë.

Në vijim po ofrojmë disa fragmente të shkëputura nga libri Serbia dhe Shqipëria…:

Por jeta primitive (e shqiotarëve – vër. e red.) dhe niveli i ulët i zhvillimit nuk është masë për aftësinë për jetë kulturore dhe zhvillim të përgjithshëm, siç konsiderohet shpesh në letërsinë politike imperialiste borgjeze. Ngase, nëse disa popuj falë konditave të volitshme historike, janë zhvilluar më shumë se të tjerët, nëse dalin në ballë të civilizimit mbarënjerëzor, ndërkohë të tjerët mbesin në gjendje primitive, kjo nuk u jep të drejtë mbështetësve të politikës pushtuese kapitaliste që këtë racë të prapambetur, të pambrojtur ta konsiderojë më të dobët, më të paaftë, më të ulët, më inferiore, duke ia mohuar çdo aftësi kulturore dhe duke e prezantuar si një të mitur të përhershëm të cilit i nevojitet tutela e tyre ‘kulturore’. Kjo mbrojtje e defomruar reaksionare e politikës pushtuese kapitaliste e harron që nëpër formën e komunitetit shoqëror të fiseve dhe gjendjes primitive kanë kaluar të gjithë popujt e kulturuar. Këtë assesi nuk do të duhej ta harronin përfaqësuesit e borgjezizsë ekspansioniste të popujve të Ballkanit, të cilët akoma nuk i kanë hequr nga supet gjurmët akoma të dukshme të organizimit jo fort të largët fisnor. (…)

Megjithatë Balkanicus-i dhe D-r Vladani kanë shkruar një libër të tërë me dëshirë të qartë që të dërrmojnë popullin e varfër shqiptar dhe të dëshmojnë paaftësinë e tij për jetë kulturore dhe kombëtare. Paraqitja e veprave të tilla meriton më shumë vëmendje se vetë veprat. Në shtetet kapitaliste kjo letërsi është e moçme sa edhe politika pushtuese kapitaliste. Kur kërkonin interesat e klasave kapitaliste që shtete evropiane të fillojnë politikën e robërimit kolonial, tregun letrar e vërshoi letërsia à la shënimet e Balkanicus-it dhe D-r Vladanit. Në Austro-Hungari kjo letërsi u rrit pas okupimit të Bosnnjës dhe Hercegovinës dhe është përplot argumenitme të njëjta të cilat filluan t’i propagojnë Balkanicus-i dhe D-r Vladani. (…) paraqitja e këtyre shkrimeve e formoi një erë në letërsi si ekspedita e ushtrisë serbe nëpër Shqipëri që krijoi epokë në politikën e Serbisë. (…)

Me qëllim të njëjtë (të argumentimit të inferioritetit kulturor, – vër. red.) Balkanicus-i i shfleton të gjitha leksikonat gjuhësorë, për të gjetur një vlerësim sa më të shëmtuar për karakterin e shqiptarëve. Shkrimtarë të ndryshëm dhe udhëpërshkrues shqiptarin e prezantojnë herë si person i cili vdes për fjalën e dhënë, herë si njeri i cili e vret tjetrin me pushkën që ia ka marrë për ta shikuar. Nga jeta e shaljanëve, njërit prej fiseve malësore, Mark Milanovi na informon për këto dy raste karakterstike.

1. Një shaljan, të cilin e kishin sjellë në vendin e ekzekutimit, veziri e ndalon në çastin kur cigani i zgërdheshur me jataganin e ngritur po qëndronte mbi të, edhe e pyeti: “Më thuaj si burrë, a ka qenë ndonjëharë në hall të këtillë?” Shaljani iu përgjigj: “Dy herë më kanë ardhur miq në shtëpi, kur nuk kam pasur bukë që t’u ofroj, andaj kanë fjetur pa ngrënë darkë; kjo për mua ka qenë më e rëndë se kjo sot, sepse kjo do të harrohet, kurse ajo kurrë”.
2. Në rastin tjetër, veziri i Shkodrës kërkoi nga një shërbëtor i tij shaljan, t’i tradhtonte bashkëvendësit e tij. Me që nuk ia doli ta bindte me fjalë, veziri e vuri në tortura dhe ia solli nënën, me pretendimin që ajo nga keqardhja do ta këshillonte ta dëgjonte vezirin. Nëna djalit shlajan i tha: “O Kolë! Kolë! Ruaje mendjen dhe nderin! Mos të vijë keq për dy pika gjak që do t’i derdhë veziri”!

Në anën tjetër konsuli i njohur austriak Prohaska, në bazë të përjetimeve të tija personale në Lumë, shqiptarët i paraqet si popull më i pabesë.

I gjendur para këtyre mendimeve kontraditkore Balkanicus-i nuk e kishte të vështirë të vendosë anën e cilëve do ta mbante, sepse kjo kishte vendosur që më herët. Duke bërë zgjedhje ndërmjet Mark Milanovit dhe Prohaskës, ai e zgjedh këtë të dytin. Ai nuk e ka vënë re (nuk ka dashur, – vër. red.) se pikërisht këto mendime kontraditkore për karakterin e shqiptarëve janë dëshmi që jeta e tyre shoqërore gjendet në një fazë kalimtare: fiset ishin duke humbur ndikimin e tyre të fuqishëm, ndërkohë që marrëdhëniet e reja nuk ishin formuar akoma. (…)

Duke qarkulluar në një mjedis të ngushtë të fiseve, shqiptarët nga ky mjedis i kanë marrë ato veti karakteristike të cilat potencohen më shumë tek ta: besën, vëllazërinë, mikpritjen, krenarinë, nderin. (…) Nga të gjithë studiuesit dihet që këta njerëz jetojnë të kënaqur me minimumin e kulturës materiale dhe shpirtërore, kurse me që përmasat mbi jetën janë gjithashtu modeste siç është modest edhe mjedisi ku jetojnë, çdo bari i thjeshtë mund të këndohet si hero, krenaria dhe mburrja e fisit dhe të lartësohet nga legjendat në nvielin më të lartë të nderit dhe famës. Sa më i pazhvilluar të jetë mjedisi i një shoqërie, aq më i fuqishëm shihet çdo peron, ai qëndron mbi të tjerët, përcillet çdo lëvizje e tij, shikohet çdo vepër e tij dhe kujtohet si e ka pritur mikun e mirë, si e ka marrë gjakun e mikut ose me këngë e ka pritur pa lëvizur jataganin turk që t’i hiqte kokën nga supet. (…)

Me depërtimin e ekonomisë së parasë, me zhvillimin e bujqësisë, mallrave dhe rrëmbimeve të tokës, fisi e humbi ndikimin e fuqishëm që e kishte dikur në të menduarit dhe vepruarit e çdo individi dhe vendin e vyrtyteve të thjeshta morale fillojnë ta zënë disa koncepte të reja morale. (…)

Mirëpo, nëse Balkanicus-i dhe D-r Vladani, i potencojnë synimet e ekspansioniste të Austro-Hungarisë dhe Italisë në Shqiopri, nuk kanë thënë asgjë të re, asgjë që nuk është e ditur në shtresat më të gjera të popullit tonë, duke mbështetur të drejtën e Serbisë për pushtimin e Shqipërisë janë manifestim besnik i një politike të re serbe. Duke demaskuar politikën pushtuese të këtyre dy vendeve, ata arritën ta demaskojnë politikën “nacionale” të Serbisë, politikën “çlirimtare” të borgjezisë serbe. Ngase, nëse brengat e pronarëve austriak për të drejtën e të gjithë popujve të Ballkanit për vetëvendosje janë shtrembërim i parimit kombëtar, atëherë pretendimet serbe për ta pushtuar Shqipërinë janë shkelje e rëndë, nëpërkëmbje e këtyre parimeve. Duke proklamuar këtë politikë borgjezia serbe tani për herë të parë nga populli serb e hoqi velin e një kombi të përvuajtur, i cili lufton për çlirimin e tij. (…) çlirimi kombëtar dhe bashkimi të cilin për popullin e vet e kërkon borgjezia kapitaliste, ndërsa këtë ua mohon të tjerëve. (…)

Por rëndësia e madhe praktike i kësaj çështje duhet të na interesojë aq më tepër që pasojat e këtij fiksimi pushtues të pronarëve tanë janë burim i pashterrshëm jo vetëm për krime të reja ndaj popullatës shqipptare, por edhe rrezik permanent për paqen dhe qetësinë e popullit tanë. (…) Ndërhyrja pushtuese në Shqipëri shkaktoi mllef te popullata shqiptare kundër Serbisë dhe kryengritje, kurse kryengritjet kërkojnë angazhime të reja finaciare dhe ushtarake; pasiguria në kufirin e ri perëndimor të shtetit erdhi si pasojë e politikës pushtuese ndaj popullit shqiptar, kurse janë si shkas për gjendje të vazhdueshme të mobilizimit të ushtrisë; për këtë shkak kemi rënë në konflikt me pretendentë më të fuqishëm për Shqipërinë, dhe në dalldinë e krijimit të një shteti të madh të Adriatikut duke shtypur një popull tjetër, pronarët predikojnë një larje të madhe hesapesh me ta. Broxhi i vendit, tatimet e reja shtetërore, militarizmi dhe insitucionet tjera parazite kërkojnë nga populli sakrifica gjithnjë më të mëdha, përkundër faktit që pasiguria e vazhdueshme, rreziku nga lufta dhe moblizimet e shpeshta e dërrmojnë atë materialisht dhe e rrënojnë ekonomikisht.

Në shekullin e politikës së gjerë imperialiste, politika pushtuese e Serbisë së vogël dhe të pazhvilluar ekonomikisht, të orientuar në bashkësi dhe jo në shtypjen e vegjëlisë përreth, është treguar si absurditet ekonomik dhe politik, si kontradiktë in adjecto, si politikë e pamundur. (…)

Serbia deshi edhe dalje në det edhe një koloni të veten, andaj mbeti pa dalje në det, kurse nga një koloni e imagjonuar krijoi një armik të përgjakshëm. Deshi ta largonte ndikimin e huaj në Shqipëri, kurse arriti vetëm ta forcojë më shumë (…) Ajo që ka mundur të arrihet vetëm me marrëveshje dhe keqardhje miqësore me popullin e çliruar shqiptar, u desh të arrihet kundër tij.

Dhe sapo soldateska, e lënë pa orientim, soldateskë prapa së cilës drejtuesit politik nuk shiheshin fare, erdhi në kontakt me popullatën shqiptare, ajo shkaktoi aso rrënimesh që popullatën shqiptare e solli në gjendje të luftës së tmerrshme për ekzistencë. Kështu u hap një varg luftrash koloniale të cilat me ndërprerje më të vogla apo më të mëdha po zgjasin prej kalimit të ushtrisë serbe të kufirit turk e deri më sot dhe të cilave akoma nuk u shihet dot fundi.

E verbër dhe e shurdhër ndaj praktikave më makabre të shfarosjes koloniale që e kishte zbatuar soldateska, shtypi borgjez ngriti zërat djallëzorë kundër “barbarisë shqiptare” dhe kjo britmë vinte duke u shtuar duke mos i lënë mundësi pushtetit t’i bëjë ballë presioneve të rivalëve të saj rreth Shqipërisë. As fiset e egra dhe të pacivlizuara afrikane kurrë nuk e kanë pritur furacakun evropian duke ia puthur dorën e bardhë. Andaj kjo nuk ka mundur të pritet as nga shqiptarët të cilët tashmë ishin frymëzuar me synime politike për të cilat kanë sakrifikuar aq shumë dhjetë vitet e fundit dhe me të cilët duhej të llogariste çdokush që paraprakisht nuk ishte i vendosur për luftë deri në shfarosje.

Kryengritja shqiptare e muajit shtator, për shkak të cilës Serbisë iu desh të mobilizojë sërish tre divizione, është shembull klasik si shkaktohen luftërat koloniale. Okupimi i ushtrisë serbe shtrihej prej lindjes deri në hyrjet e ngushticave dhe grykave. Ajo ndau lavërtarin nga ara, bagëtinë nga kullosa, kopetë nga luginat, fshatin nga mulliri, blerërsin dhe shitësin nga tregu, rrethinën nga qyteti, kurse të gjitha vendbanimet malore nga qendra e tyre bujqësore dhe hambari për ushqim. Shqiptari nga ana tjetër nuk mund të vinte në tokën e tij e cila kishte mbetur në këtë anë. Ishin ndërprerë të gjitha burimet për jetë. (…)

Por regjimi ushtarak nuk ndaloi vetëm punët dhe nuk ndërpreu burimet e rregullta të fitimit, por plaçkiti nga popullata të gjitha rezervat e ushqimit për njerëz dhe për bagëti. Sipas sistemit mesjetar të furnizimit të ushtrisë, që sado pak të shuhet uria e ushtarëve, duhet të provonin urinë qytetarët. (…)

Pushteti këtë grabitje e kishte legalizuar dhe e kishte ngritur në nivelin më të lartë me anë të taksave të ndryshme të cilat i grumbullonte pushteti civil dhe ai ushtarak në viset e reja. (…) Pastaj ishin grabitur të gjitha elementet të cilat shpenzohen më së shumti nga masa popullore, pa të cilat ata nuk mund të jetonin. (…) ndërsa në rastet, kur burimi i fitimeve të rregullta shterronte dhe parat grabiteshin nga popullata, kur popullata “çarmatosej” nga liria, taksat kontribuse i detyronin të mbrojnë me dëshëprim jetën. Kur krejt kjo të kihet parasysh: që për jetën e një shqiptari nuk i përgjigjej askush askujt, kur ushtria kishte shkelur zakonet primitive të jetës me logjikën e saj të ngurtë të forcës, kur të gjitha burimet e ekzistencës ishin këputur, njerëzit dhe bagëtia ishin lënë pa ushqim, kur plaçkitjet u ishin mërzitur edhe të voglit edhe të madhit, edhe të pasurit edhe të varfërit, – kur krej kjo kihet parasysh, atëherë keni para syve një rast të rrallë por tipik si shkaktohen kryengritjet. (…)

Dhe kur kryengritja shëprtheu, pushteti përmes përfaqësuesit të ministrit të punëve të jashtme dekalroi që shqiptarët do të “ndëshkohen si duhet”, shtypi borgjez kërkonte shfarosje pa mëshirë, kurse ushtria këtë e zbatonte. Fshatra të tërë shqiptarësh prej të cilëve popullata kishte ikur me kohë, ishin shndërruar në hi e pluhur. Këto ishin njëkohësisht krematoriume barbare në të cilat janë djegur qindra gra e fëmijë të gjallë. Në ndërkohë që kryengritësit i çarmatosnin dhe i lironin oficerët dhe ushtarët e zënë rob, soldateska serbe nuk kursente as fëmijët, gratë dhe të sëmurit e tyre. Një pamje e këtyre barbarive është prezantuar në shënimet nga Shqipëria në “Gazeta e punëtorëve”, në artikujt Gjakmarrja e soldateskës dhe Tërbimi malazez. Edhe një herë u vërtetua se kryengritja popullore e fiseve më primitive gjithnjë është më humane se praktika e ushtrisë së rregullt të cilën e përdor shteti modern kundër kryengritjes. Pronarët serbë e hapën regjistrin e tyre të vrasjeve dhe tmerreve koloniale dhe mund të hyjnë denjësisht në shoërinë koloniale të anglezëve, holandezëve, francezëve, gjermanëve, italianëve dhe rusëve.