Sherafedin KADRIU
GJURMËT E NJË LEXIMI TË DIKURSHËM
(Si një reagim ndryshe ndaj një përpjekjeje të kotë për ta njollosur emrin e Martin Camajt, po e rrëfej, përjetimin tim të para dyzet viteve, me rastin e leximit të veprës ‘Kanga e vërrinit”, botuar më 1954 në Prishtinë)
Kah fundi i klasës së shtatë, bibliotekisti i fshatit tonë ma ofroi vëllimin “Kanga e vërrinit” të Martin Camajt.
– Merre, më tha. Mbaje në shtëpi se nuk e kam të regjistruar.
Ashtu ishte. Libri ishte i pavulosur, jo si zakonisht që kishin vula librat e bibliotekës.
– Faleminderit po qenka libër i vogël, i thash. Do ta lexoj që sonte dhe nesër do ta kërkoj një tjetër.
Qeshi nën buzë, pastaj shtoi:“Mirë, mirë, eja kur të duash, po lexoje ngadalë se ke çka mëson prej tij. Janë vjersha të mira. I ka shkruar një shkrimtar i Shqipërisë që ka ikur nga atje e ka ardhur në Kosovë. Këtu ka jetuar për disa kohë, e pastaj, thonë se ka shkuar për studime në Itali. E kupton, për të bërë shkollë më shumë”, shtoi për t’më sqaruar. Tunda kokën në shenjë pohimi, po pasi kisha dëgjuar sqarimin e tij “për të bërë shkollë më shumë”, shprehjen “studime” në mos po e dëgjoja për herë të parë!
Duke u kthyer në shtëpi, po mendoja. “I Shqipërisë! Kishte ikur. Pastaj, kishte shkuar për të bërë shkollë më shumë! Ku ta dish si është kjo punë?, i them vetes. Nuk po arrija ta kapja domethënien e ikjes. Pse-në e ikjes.
Ndjeja se diçka nuk ishte në rregull, diçka nuk shkonte…
Zgjodha leximin…
Në shtëpi menjëherë e hapa librin dhe shikova përmbajtjen, numërova 44 vjersha. Shpejt do t’i lexoj, – them me vete.
Kur e kisha përfunduar leximin po atë ditë, dy poezi më kishin pëlqyer shumë: “Te âsht rrëxue vajza” dhe “Im bir dhe unë”. E para, pse më dhimbsej malësorja e vogël që kishte rrëshqitur nga shkëmbi, e mua më dukej se po e shoh teksa bie përposhtë me duart gjak që nuk u mbajtën për plasa shkëmbi, dhe kisha qarë për fatzezën, e dyta, pse poezinë “Im bir dhe unë” e pëlqeu shumë baba im. Një ditë po të mos më shihte me libër në dorë, do t’ma kujtonte medoemos: “Mos ke harru qysh ka thanë ai shkrimtari: djali i mirë e neron babën e vet tue m’sue. M’so babes, se veç tue m’sue m’neron. S’po t’lypi gja tjetër. Nuk e di çka kisha dhanë me i ni hallkun tu thanë: Âsht baba i Dinit!”
Kanë kaluar më shumë se dyzet vjet. Jemi shpërngulur nga Pogragja në Gjilan. Kemi ndërtuar shtëpinë e re, se të vjetrën na e prishi tërmeti i vitit 2002. Sa herë i kam bartur e ua kam ndërruar vendin librave, sa herë… E asnjëherë nuk jam takuar me “Kangën e vërrinit”. Një Zot e di pse!
Sot, siç thonë, rasti është mbret i botës, teksa po kërkoja “Aventurat semiologjike” të Rolan Bartit, se e dija që e kam, kur shoh “Kanga e vërrinit”! Nën “Aventurat…” ishte. E mora në duar, ia fshiva atë pluhur që kishte zënë, sa më theri në zemër.
Edhe më ngadalë e hapa, sikur fletët e librit të kishin zënë myk, nga frika se po shpërbëheshin… ngadalë, shumë ngadalë… E, pse mos t’i them dy-tri fjalë për Kangët … e Martinit. Kryesisht siç i pashë atëherë…kujtesë.
Libri është botuar në Prishtinë në vitin 1954, gjatë kohës që Martin Camaj pati qëndruar në ish Jugosllavi . Ky, dhe vëllimi që kishte dalë një vit më parë (më 1953) “Një fyell ndër male”, me të drejtë mund të çmohen si vëllime malli e kujtese për vendlindjen e tij, Telumin (Temalin në Dukagjin). Veprat e tij të mëvonshme , sigurisht që janë shumë më të arrira artistikisht, prandaj nuk ka arsye të përdoret i njëjti kut matjeje vlerash. Përkundrazi, dy vëllimet e para “Një fyell ndër male” dhe “Kanga e vërrinit” duhet trajtuar vetëm si dy vëllime të para.
Në vëllimin poetik “Kanga e vërrinit” zotëron zhgënjimi si objekt poetik, i cili e ka bazën në politikën reale dhe varfërinë ekstreme të pasluftës së Dytë botërore në Shqipëri, ndërsa personazhe lirike janë janë njerëzit e tij, të afërmit e poetit: baba, nana, mixha, gjyshi etj., të cilëve poeti ua di “hekat” se e ua ka prekur udhët e ballafaqimeve e vuajtjeve.
Të vetmen zbutje e gjen në motivin e dashurisë të shpërfaqur në disa poezi, e që është për t’u përshëndetur si për mënyrën e rrëfimit, si për guximin e shfaqjes së ndjenjave të tilla, në atë botën shqiptare, pa e vrarë me fjalë të tepërta, po e prapambetur në masë të madhe.
Vjersha që i prin këtij vëllimi, “Tingujt e parë”, mund të merret si një shpërfaqje e hovit të nismës së vargut të Camajt, që si përshkrim i një natyre të turbullt të vendlindjes, është vështirë të marrë tone lirike. Kujtimet vijnë të plota e të shëndosha sepse nuk janë vetëm 4-5 vite largim nga atdheu, Shqipëria, te e cila, Martin Camaj s’kishte kthim prapa, prandaj në natyrën e vargut të tij dhembja përpëlitet si i sëmuri teksa dëshiron shëndetin, e për çdo ditë zbehja verdhacuke nyjëtohet me të zezën:
Verat e lugjeve i ruaj në gjoks
e n’fletzat e gjethit të blertë dhe sod
vendet e mija të para i shof.
Tingujt e currilave n’lugina
……………………………………..
Me mote n’mue janë rritë
Si lulja e gjakut n’shullâjë
Për të dalun kangë, një ditë.
Këta janë tingujt e parë të Martin Camajt, të hovshëm nga thellësia e gjoksit! Këngë e parë malli. Nuk ishte këngë gëzimi, siç nuk e gjen në asnjërën prej tyre, po këngë dhembjeje. Këngë për copëza vendesh që reflektojnë tërësinë, Shqipërinë, për të cilën u robtua asfalteve të Evropës.
Simbolika e veçantë e këtij vëllimi poetik
Një nga vjershat që duket të jetë më e arrirë artistikisht është ajo me titull Balada mbi rrasë, tema e së cilës është marrë nga përralla mitologjike për qokthin, nga e cila nuk duhet hequr dorë assesi.
Rrëfimi i kësaj poezie merr trajtë lirike, sepse autori i ikën përshkrimit të baladës.
Në bregun e lumit kam lanë baladën në rrasë!
Nën ritmin e ujit që m’rrjedhte nën kambë
Kangen e qokthit të mjerë shkrue kam pasë
Me thepin e gurit të bardhë.
…………………………………………………
Shinat kan’ ra mbi shkrojla
E lumi gur e dhè tue bajt’ mbi rrasë
Baladën ka zhdukë
Balada e eme, s’mbaj mâ tjetër mend
Balada e eme e mbulueme n’ujë
N’për mue stuhina kaluese shum.
Por n’fund të shpirtit t’ndiej e të ruej.
Nuk është thjeshtë përshkrim balade. As vetëm ndonjë element i saj. Se nuk është vetëm vaji i motrës kukë për Gjokën vëlla që e kërkon në mal e në vërri, po kot, se Gjoka nuk është! Është më shumë. Është edhe vaji i atij burri të ri që e rrahën stuhi të shumta, ende pa nisur mirë jetën. Që ikën për të mos u kthyer. E tillë është rrjedha e jetës, të bashkon e të ndanë me familjarë e miq, me dhembjen që s’pushon. Dhe nuk e di nëse ka dhembje për atë që “ka ikur kur kumbullat luluan mbi kodër”, apo në të njëjtën kohë është vetë ikja e poetit.
Dhe, ikjet janë të pashmangshme në këtë botën tonë, por, ikjet që kthehen medoemos janë më të shpeshta. Të tilla ikje nuk janë të largëta. I ikur është edhe ai malësori i gjatë e i thatë që dimnin n’qytet e kalon me spat’ në shokë, … e me bri për tokë”. Është ai malësori që u pret drutë zotërinjve të qytetit, e nuk çmohet fare për punën e bërë, sikur t’ua kishte borxh. Është njeriu i fundit për të cilin mund të thoshe diçka, por pranvera e kthen në fshat, atje ku “tue thithun ajrin n’ mal që ngjall e dlirë”/ atje “ku â burrë i mirë”! Seç na e kujton atë thirrjen e Esad Mekulit “O vëlla me sharrë në krahë!”. Po. I varfëri në çdo shoqëri ka të njëjtin çmim: përçmimin.
“Fieri i nuses”, në anën tjetër sjell një dramë njerëzore. Nusja që ka shkuar për të korrë fier, kafshohet nga gjarpri. Ndërsa, përshkrimi i vdekjes është bërë me fjalët të përzgjedhura, e si zakonisht nëpërmjet krahasimit, po kësaj here është edhe metafora që i vjen në ndihmë shtjellimit të tesktit.
Ra dielli n’ mal edhe syt’i janë terris
Grues që pushon mbi fier si n’shtrat t‘nusnís
Prandaj, poeti i drejtohet:
Moj nuse e bukur, kan’ kalue shum mote
Por gjindja thotë ende: – Kjo â fiera jote.
Sot kujtoj reagimin e prindërve të mi kur kisha përfunduar vjershën. Baba u kthye kah nana e i tha:
Burrë i meçum ky që e paska shkru. S’paska dashtë me i shti dy familje n’fesat. Ai gjarpni, ni Zot e di kush koka kânë. Nashta e paska njoftë me emen.
Kush po thue ti njeri? e pyeti nana. Se kurrë nuk e thërriste babën në emër. Vonë, kur u mplakën pati nisur ta thërrasë në emër. Traditë!
Po noj djalë i ri lojs, moj grue.
Po thue jo gjarpri pernime a? Nashta-nashta, ia ktheu nana.
Pra, është nga ato poezitë që fshehin në vete shumëkuptimësi. Kësaj here gjarpri është në funksion të së keqes, siç është i trishtueshëm shtati i tij, e aq më shumë helmi i tij. Në traditën shqiptare, gjarpri zakonisht çmohej si ruajtësi i shtëpisë dhe njerëzit nuk ia kishin frikën atij që e është gjarpër shtëpie; që mund të jetë një traditë më e hershme, duke filluar nga ilirët, emri i të cilëve në pikëpamje etimologjike lidhet me këtë gjallesë. Bile, një lidhshmëri e këtillë ilir-gjarpër, mbetet një nga shpjegimet kryesore në filologjinë tradicionale, të cilën e mbrojnë me ngulm filologu gjerman Otto Gruppe dhe ai slloven, Karel Oshtir.
Në këtë kontekst, takimi me legjenda të ndryshme në poezitë e Martin Camajt, si dëshmi për njohjen e traditës, si dhe interesimet serioze për njohje shkencore, paraqesin një krijesë artistike që dritëson shumëkuptimësi. Poezitë te të cilat hasim bukurinë e traditës popullore, paraqesin kryesisht një lidhjeje kushtore ndërmjet botës njerëzore dhe asaj të shpendarisë që nuk mund të mos shënohet si veçanti e poezisë së Martin Camajt.
Kështu, në poezinë “Jetimi” del mu veçantia për lidhjen e pashmangshme që ka bota njerëzore me botën e shpendëve dhe të kandrrave njëkohësisht. Kësaj here është kukuvajka që sa herë lëshon zë në oborrin e një shtëpie sjell fat të zi e plaku i përgjigjet: Hangsh kryet t’at. Simboli i së keqes në poezinë e Camajt është edhe bulkthi. “I herë veç bzani / e ra gjithçka n’heshtim, atëherë kur balonat ia mbytën tatën n’udhë jetimit të kohës konkrete.
Paraqitja e gjarprit, shpendkeqit, bulkthit etj. nuk do të thotë se të gjitha shpendët simbolizojnë të keqen. Pëllumbi p.sh. simbolizon xhelozinë që është krejt njerëzore.
Varfëria si objekt poetik
Varfërinë e njerëzve të tij nuk kishte nevojë ta imagjinojë. Atë e kishte para syve për çdo ditë, si atë fëmijën që s’ka këpucë e ecën zbathur, e s’ka sesi të mos lë gjurmë në rrugë pesë gishta e thembrën, qoftë verë me pluhur a dimër me llom. Të tjerët mund të mendonin se bëhet fjalë për ndonjë rrugaç, ndërsa fëmija mendonte, nëse në shtëpi do të gjente një kulaç (Gjurmët e mia). Kështu rrëfen edhe poezia “Vetëvrasësi”. Personazhi lirik e kryen aktin me një plumb, ndërsa më pas vjen përshkrimi psikik i atij që “trut i kanë vlue me dit e net”, gjithkund ku ndodhej. Tashmë, njerëzit “si eshtna që ecin pa mish i janë dukë/ e vetja si shkop, pa krah, pa gjoks… ndërsa në dhomën e tij u gjend një letër me TË DASHUNIT E MIJ, dhe sqarimi në trajtë amaneti: Jam pemë e thame si drut në podrum. Më digjni dhe mue e pluhurin qitnje n’ ujë. Ky është njeriu që nuk i gjente çare vetit, e as familjes së cilës nuk ia mbushte barkun bukë, ky është njeriu që “trut’ i vlonin” gjithnjë, e s’kish fllad që e flladit, po prandaj zgjodhi aktin e vetëvrasjes si zgjidhjen e vetme më të gabueshme!
A nuk është një thirrje trishtuese për çfarë po kalonte vitet e pasçlirimit Shqipëria?
Në këtë përvijim të idesë, le të kujtojmë Martin Camajn mësues për një kohë të shkurtër në Prekal, prej nga vjen Cuca (poezi), ajo vajza e varfër që shkon në shkollë veshur me xhaketën e t’ et dhe kotullën e së amës, por prapë të ftohtë ka. E mësuesi, si mësuesi, edhe si prindi, e pret me dhembje të madhe: – ulu, ke mbrri me kohë, i thotë. E pra nuk është Luli i Migjenit i viteve tridhjetë të shekullit XX, është Cuca e Camajt e Pasluftës së Dytë Botërore. Të kësaj fryme janë edhe poezitë: Lule ferre, Gjyshja, Jetimi nga cikli i dytë i titulluar Rrashta etj.
Kur skuqesh para prindërve
Motivi i dashurisë është kënduar në vetën e tretë, dhe krejt arsyeshëm për kohën. Megjithatë, komunikimi i këtillë me lexuesin vë një raport kushtëzimi ndërmjet poetikës dhe rrëfimit. Rrëfimi është i thjeshtë fare, me shprehje të thjeshta gjithsesi, po të gjalla, ndërsa poetika e poezisë merr nga krahasimi duke shpërfaq fizikun e vashës bashkë me ndjenjat e saja. Jo për lojë, po për jetë:
Vasha për tè me gëzim
Po rritet porsi halë
Si drita n’për agim:
N’shtat male ka një djalë!
Vasha si Dila, që kërcen në dasma, është nga ato merakliet që s’pyet në është verë a dimër (Kur këcen Dila). A mund të jetë kjo shtojzovalle kërcimtare, ajo vajza shtatselvi e zeshkë, të cilës “beli i përkundet” kur bie ëmbël tamrra (çiftelia), për të cilën “djali n’vrrije kundron me mall n’shpirt”, apo një tjetër vashë, e mjaftueshme është që secila prej tyre duhet në mënyrën e vet. Ndonjëherë, është dialogu ai që e shpejton rrjedhën, zakonisht duke u shpërfaqur nëpërmjet krahasimit:
Fluturova si bleta në rrezet e para n’ajr
Mbi flatrat e ndjenjes
Deshta një vashë me gjakun e ndezun të Jugut
Me butsín e frymës
Vajza e Camajt në këto pak poezi dashurie ndonjëherë vjen vetëm si femër e pa emër, e herë tjera del me emër, herë si Dila, e herë si Zadja.
Zaden e re tash para e kam që m’kall
Si dielli ndër shullâje
Ndoshta pse ia di emrin, pse e ka parë e përcjellë, mund të jetë që e njeh mirë, prandaj i kërkon ujë me tas, duke i bërë me dije se “buza krejt mâ terë”. Si në takimet e trimave të Jutbinës me vashat e bukura. Epo, nga Telumi (Temali) vinte poeti, andaj s’ka sesi të komunikojë ndryshe me Zaden. Megjithatë, nuk është nga ata vetull-ngrirët që ec 50 metra para gruas, përkundrazi, ai di të jetë dashnor i urtë e i butë: Të parën lule që ndesha unë ty ta pruna, – i thotë Zades. As se ç’ndjejnë dy të rinjtë për lulen, as nëse lulja ëndërron livadhet që i la, nuk janë me rëndësi. E rëndësishme është heshtja e tyre, që duket se flet më shumë se mijëra fjalë bashkë. Si e këtillë, poezia për Zaden, rrjedh si një lirikë ku ngërthehet me mjeshtri dialogu imagjinar.
Poezia tjetër Dashtuni e prendueme, ndoshta shumë më mirë nxjerr në pah ndjenjën e thyer, për thyerjen që vjen si fund, si perëndim i nxirë. Si e tërë, poezia është ndërtuar nga krahasimi sepse në atë mënyrë, poeti mund ta përshkruante ndjenjën për dashtunin’ e prendueme që “ik si drita hyllit të rrxuem kur bjen në mal”.
Teksa lexoja, prindërit më dëgjonin. E di se jam skuqur kur kam përfunduar: një ças/ si buza mb’ buzë… Më vinte zor para tyre, prandaj vjershat tjera i kalova për t’u ndalë në ndonjërën që s’kishte të bënte me dashurinë.
