Shkruan: Dr. phil. Selim Sylejmani –
Para se të kalojmë në trajtimin e temës së prezantuar në titull e shoh të arsyeshme të them disa fjalë për autorin e veprës Vëllezërit Karamazov Fjodor Dostojevskin. Kush është në të vërtetë Dostojevski? Si mund të përshkruhet një personalitet i tillë me pak fjalë?
Në një fjalim të vetin kushtuar Dostojevskit, duke komentuar maksimën e njohur se vetëm e bukura mund ta shpëtojë botën, studiuesi Vladimir Solovjov tek personaliteti krijues i Dostojevskit e vë në pah gërshetimin e njeriut religjioz, mendimtarit-filozof dhe, mbi të gjitha, artistit gjenial. A mund të nxirret nga ky përshkrim përfundimi se autori i Krimit dhe ndëshkimit mund të jetë pararendës ideal i asaj që më vonë është quajtur si “arti total”. Ndërsa, në anën tjetër, edhe për Faustin e Johan Volfgang Getes është theksuar se “për herë të parë në historinë e teatrit evropian është bërë përpjekje pë të paraqitur jetën në totalitetin e vet” – siç ka pohuar Bertrand Rasel.
Shumë studiues janë të mendimit se Dostojevski nuk mund të studiohet deri në fund. Ai me dorën e sigurt të prozatorit të shkëlqyeshëm na shpie në humnerat e thella plot pasiguri, porse edhe deri në lartësitë e pamenduara në të cilat lexuesi i vëmendshëm përjeton njëfarë pastrimi specifik, ajo që në teoritë letrare që nga antika është quajtur katarsis, ku, të paktën për një çast, e pastron shpirtin e vet nga mëkati i shtresuar duke e bërë atë si shpirt të fëmijës. Kur jemi te fëmija, duhet të theksojmë të vërtetën se motivi i fëmijës në veprimtarinë e Dostojevskit është tejet me rëndësi, mirëpo, fatkeqësisht, deri më sot nuk i është kushtuar vëmendje e posaçme. Kështu, për shembull, i pari të cilit i drejtohet për ndihmë Rodion Raskolnikovi, pas krimit të kryer dhe në fillim të luftës së tij psikologjike është një fëmijë-lypës, të cilit ai, në momentin e luftës së tij më të egër, i deklaron: „Lutu për robin e Zotit, lutu për robin Rodion“.
Shtrohet pyetja përse Raskolnikovi ia zbulon fshehtësinë e vet një fëmije të cilin madje as që e njeh fare?! Pastaj, përse Alosha Karamazov, një djalë vërtetë i devotshëm, i cili ishte paraparë të jetë kryepersonazhi i vazhdimit të romanit Vëllezërit Karamazov, do të shoqërohet shumë me fëmijë, dhe përse Dostojevski romanin e vet vëllezërit Karamazov e përfundon pikërisht me skenën në të cilën Alosha i këshillon fëmijët të mos e harrojnë shokun e tyre të vdekur, të mos e harrojnë shoqërinë dhe vëllazërinë e tyre të sinqertë, sepse ky kujtim, kur të rriten, kush e di, mbase, pikërisht ajo do të shpëtojë shpirtrat e tyre të mos ftohen dhe të bëhen si të vdekur. Kurse fëmijët?! Fëmijët gëlltisnin çdo fjalë të Aloshës, duke ndjerë dashurinë e tij të devotshme, dhe duke besuar pa kurrfarë mëdyshje në çdo fjalë të tij. Ja, kështu përfundon rrëfimi për Karamazovët, rrëfim për krimin, pasionet, mashtrimet. Përfundon më fëmijët. Përse vallë? Ka shumë përse të cilat kërkojnë trajtim studioz, por meqenëse është jashtë temës sonë këtë herë po e lëmë me kaq.
Në këtë punim do të përpiqem të bëjmë një paralele tipologjike midis personazheve të Ivan Karamazovit nga romani Vëllezërit Karamazov i Dostojevskit dhe të Johan Faustit nga vepra Doktro Fausti i Getes. Në shikim të parë këto personazhe nuk kanë asgjë të përbashkët, por nëse shikohet pak më me kujdes do të mund të shohim se, në të vërtetë, ata e plotësojnë njëri tjetrin dhe kanë mjaft elemente të përbashkëta. Këtu, mbase, do të mund të përmendet edhe Grenui nga Pafrumi i Zyskinit…
Për çdo studiues është tejet me rëndësi të zbulojë që në fillim cili personazh reflekton idetë dhe pikëpamjet jetësore të vetë autorit në një vepër letrare. Për këtë pozitë pretendojnë shumë personazhe të Dostojevskit, por nëse na lejohet ta parafrazojmë këtu mendimin e shekspirologëve lidhur me Hamletin, si autorin e vetëm të mundshëm të tragjedive të Shekspirit, mund të thuhet fare qartë se nga të gjithë heronjtë e Dostojevskit vetëm Ivan Karamazovi do të mund t’i nënshkruante romanet e tij. Por, cili është në të vërtetë Ivan Karamazovi?
Ivan Karamazovi, student 23-vjeçar, mendimtar dhe poet, sipas shumë studiuesve të veprës së Dostojevskit, nga një galeri e tërë tipash në romanin Vëllezërit Karamazov është më i afërmi dhe më i ngjashmi me inteligjencën ruse të pjesës së dytë të shekullit XIX. Çështjet të cilat i ngrehë Dostojevski përmes furtunës intelektuale të quajtur Ivan Karamazov kanë lënë gjurmë të thellë në letërsinë dhe kulturën ruse në tërësi, duke krijuar madje një orientim ideor. Ivan Karamazov shpesh është konsideruar si ateist, antropocentrist, madje edhe altruist. Ateist i cili vuan për shkak të mosbesimit të vet dhe kërkon me ngulm diçka që do ta zë vendin e Zotit; antropocentrist i cili mëdyshet midis dashurisë ndaj njeriut dhe njëfarë përçmimi ndaj dobësisë së tij; si dhe altruist i cili synon t’ia imponojë vetes idealin “e njeriut-zot” dhe moralin e tij, ku norma e vetme është: “të guximshmit i lejohet çdo gjë”. A nuk është i tillë edhe Fausti, me synimin e tij të sundimit të botës?
Në fillim të bisedës së njohur dhe “njohjes” së vëllezërve, Ivani, me një ironizim evident, çështjet e ashtuquajtura të “përjetshme”, “botërore” të cilat e preokupojnë njeriun e arsimuar rus të kohës i ndan në dy grupe të lidhura midis tyre. Në një anë janë ata që e besojnë Zotin dhe që, sipas tij, merren me çështjen e ekzistimit të Zotit dhe pavdekësisë, ndërsa, në anën tjetër janë ata që nuk besojnë dhe që interesohen me çështjen e socializmit dhe anarkizmit, gjegjësisht “rirregullimit të mbarë botës”.
Ivani mban qëndrim volterian lidhur me hendekun e pafund midis vuajtjeve të vërteta të njerëzimit, nga një anë, dhe idesë së Lajbnicit lidhur me atë që Zoti, i udhëhequr nga principi i më të mirës, krijoi më të mirën prej të gjithë botëve. Megjithatë Ivan Karamazovi, apo Kandidi rus, siç quhet ndonjëherë nga disa studiues, me fuqinë e përjetimit të vet tragjik, e thellon shumëfish, rebelimin e Volterit kundër vuajtjes në tërësi. Në esencë, natyrisht, ky është problemi i ekuilibrimit të së mirës dhe së keqes në botë. Nga thellësia e qenies së vet Ivani ngrihet kundër tezës së optimizmit racionalist të Lajbnicit që e keqja në këtë botë, në të vërtetë, është vetëm mjet për arritjen e së mirës më të lartë, dhe se ekzistimi i së keqes nuk është kurrfarë dëshmie kundër mëshirës hyjnore. Pyetja e cila nuk shtrohet në mënyrë eksplicite, por që del vetvetiu, e për çka Ivani tashmë ka të gatshëm përgjigjen (natyrisht negative) është: A është e mundur që pas të gjithave megjithatë të ketë Zot? Çfarë Zoti është ai i cili të ngushëllon vetëm pas kryerjes së veprës? Dhe çfarë Zoti është ai i cili nuk e ndëshkon kriminelin, tiranin, momentalisht – tash dhe këtu?
Të gjitha këto pyetje Ivani-antropocentrist i shtron në emër të dashurisë ndaj njeriut dhe njerëzimit. Por si të orientohet kjo dashuri te njeriu? Si të lumturohet dhe të lirohet ai nga vuajtjet? Dhe cilët janë shkaqet kryesore të kësaj vuajtje? Duke u nisur nga ideja për diskrepancën midis lumturisë së njeriut dhe lirisë, Ivani nxjerr një projekt grandioz të rirregullimit – në “poemën” e shprehur me gojë (në bisedë me Aloshën) Inkuizitori i madh. Këtu dalin në shesh idetë e Niçes për “mbinjeriun”, ndarja në të fortë dhe të dobët, morali i dyfishtë – të robërve dhe udhëheqësve dhe rregullimit shoqëror. A nuk do të mund të supozonim të njëjtën gjë edhe për Faustin.
Rusët e kanë letërsinë “më filozofike” – thotë Sergej Bulgakov, sikur duke u arsyetuar, – për të vazhduar se fuqia intelektuale e popullit e cila nuk ka gjetur shprehje në traktate filozofike ka gjetur rrugëdalje në veprat artistike edhe atë sidomos në veprat e Dostojevskit dhe Tolstoit, mbase edhe të Turgenjevit e Çehovit…[1]
Nga një galeri e tërë tipash të këtij romani Ivan Karamazovi është një nga figurat qendrore të epopesë grandioze të jetës ruse, i cili imponohet vetvetiu mbase edhe papritur. Ai është njëri prej tre vëllezërve Karamazov, të cilët, mund të thuhet, e simbolikisht paraqesin tërë shoqërinë ruse, tërë jetën ruse të shekullit XIX. Por, njëkohësisht, Ivani është figurë episodike në roman, ngase atij nuk i përket asnjë aksion konkret. Raporti i Ivanit ndaj tragjedisë e cila zhvillohet brenda mureve të shtëpisë së Karamazovëve mund të karakterizohet si indulgjencë e pa fjalë. Ndonëse Ivanin më pas e mundon ndjenja që në realitet ai është fajtor moral për vrasjen, ky është makthi i shpirtit të tij të sëmurë.
– Nuk e ke vrarë ti – i thotë Alosha me gojën e cilit në të vërtetë flet vetë autori.
Dhe, njëmend, nuk është vështirë të kuptohet se ngjarja e përgjakshme në roman imponohet më një forcë fatale, se tragjedia është e pashmangshme, dhe se sidoqoftë do të kryhej pa kurrfarë pjesëmarrje të Ivanit.
Pas tërë asaj që u tha për Ivanin dhe pozicionin e tij në roman, duhet theksuar se bota e tij e brendshme fare pak karakterizohet me veprimet e tij, dhe se burim kryesor për të kuptuar shpirtin e tij janë fjalët e tij për vete. Në këtë aspekt janë relativisht të parëndësishme vërejtjet e të tjerëve për të dhe ato fitojnë peshë vetëm në gërshetim me fjalët e vetë Ivanit. Për këtë arsye mund të theksohet se karakteri i Ivanit është sajuar në formë të monologut dhe rrallë në atë dialogut.
Kësaj duhet shtuar se Dostojevski në roman na jep vetëm një pamje momentale të shpirtit të Ivanit. Ai shumë shkurt dhe me ndërprerje në informon lidhur me të kaluarën e tij, për fëmijërinë dhe rininë e tij (në roman Ivani është 23 vjeçar) dhe nuk kemi asnjë informacion për të ardhmen e tij. Rrëfimi ndërpritet befas. Shkak i jashtëm për këtë është vdekja e shkrimtarit, i cili kishte marrë me vete në varr shumë fjalë të pathëna. Megjithatë është zor të supozohet se në vazhdim të romanit Ivani do të kishte ndonjë vend të rëndësishëm. Kjo ngase që në parathënie të veprës Dostojevski e kishte paralajmëruar Aloshën si hero të një romani të ardhshëm i cili, sipas planit të autorit, duhej të ishte vazhdim i Vëllezërve Karamazov.
Është interesant që në roman nuk kemi askund ndonjë përshkrim të pamjes së jashtme të Ivanit, përkundër faktit që është përshkuar me mjaft detaje pamja e jashtme e të gjithë personazheve të romanit. Jam i prirë të mendoj se kjo nuk është rastësi, as negligjencë, porse ka ardhur në shprehje instinkt poetik. Ivani është fantazmë, ai nuk ka pamje të jashtme, ai është problem abstrakt. Kur jemi te kjo çështje e konsideroj të arsyeshme të shtroj një pyetje hipotetike: kujt do t’i binte ndër mend të kërkonte përshkrimin e jashtëm të personazhit të Faustit, e për çka nuk kemi madje as një gjurmë të vetme në tragjedinë e Getes.
Idetë dhe vizionet “profetike” të Ivanit më së miri mund të vërehen në pjesën “Djalli”, gjegjësisht kur në ethe ai shprehë pikëpamjen e vet mbi botën dhe kur djalli nuk është Mefistofeli, si te Fausti, porse një pjesë e vetë Ivanit… Gjithçka që e mundon Ivanin, çdo gjë që e urren në vete, me ç’rast jo vetëm tani por edhe në të kaluarën, gjithçka mishërohet tek djalli.
Duhet potencuar se shumë pak i shton karakterit të Ivanit edhe intriga e dashurisë, romanca e tij me Katarina Ivanovnën, e cila është vetëm si lidhje e jashtme, mbase nga paaftësia e autorit për të komplikuar më shumë fabulën e romanit. Ky është episod i jashtëm në jetën e Ivanit; dhe nuk luan kurrfarë roli estetik, njësoj siç do të mund të thuhet, mbase, edhe për intriga e Faustit me Margaretën në tragjedinë Fausti, e cila gjithashtu nuk është fare me rëndësi për karakterizimin e personazhit të Faustit.
Vuajtja e vazhdueshme, dhembja e dyshimeve pa definuar bën që Ivani të mos e konsiderojmë të sëmurë vetëm nga fundi i romanit, kur bie në një delirium të vërtetë, ngase ai është i sëmurë që në fillim…
Tragjedia e tij qëndron në atë që zemra e tij nuk mund të pajtohet me konkludimin apokaliptik “gjithçka është e lejuar”, i cili për shumë njerëz shërben si alibi për kryerjen e veprimeve amorale. Mjafton të kujtojmë këtu vuajtjet e tij kur veten e konsideron fajtor për vrasjen e babait. Këtu kemi kontradiktë midis arsyes teorike dhe arsyes praktike, që përkufizohet me termin vetëdija direkt morale – zëri i arsyes (“… nuk është për xhepin tonë të paguajmë aq shumë për biletë. Dhe prandaj po nxitoj ta kthej biletën.).
Gjithsesi, ky është rebelim, rebelim i njeriut ndaj Zotit, respektivisht rebelim i personaliteti të pafuqishëm të njeriut kundër rregullit objektiv të gjendjes. Ivani i përgjigjet Aloshës: “Rebelim? Unë nuk do ta doja nga ti këtë fjalë… A mund të jetohet nga rebelimi, kurse unë dua të jetoj”.
Për karakterizimin e gjithanshëm të shpirtit Ivan Karamazovit, siç u theksua, është tejet me rëndësi pjesa Legjenda për Inkuizitorin e madh që është një krijim gjenial dhe interpolacion episodik në romanin Vëllezërit Karamazov, që do të mund të krahasohet, do të marr guximin të them, me një krijim tjetër të mrekullueshëm letrar – Prologut në qiell të Faustit të Getes. Të dy këto krijime mund të konsiderohet si vepra në vete me “fantazi të pakufishme” filozofike. Të themi se në pjesën Prologu Gete paraqet në skenë, gjithashtu, Zotin dhe djallin, gjegjësisht shitjen e shpirtit të njeriut këtij të fundit.
Megjithatë tema e religjiozitetit të Ivanit dhe Dosotojevskit, njoësj si edhe tema e religjioze te Fausti dhe Gete, mund të jetë temë e posaçme, megjithatë mund të bëhet një paralele midis ideve të inkuizitorit dhe filozofisë sociale të Niçes, që kanë një element të përbashkët – mohimin e etikës së barazisë midis njerëzve, si konfirmim i dallimit të moralit të robit dhe zotëriut.
“Obligimet ekzistojnë vetëm ndaj atyre që janë të nivelit tënd, ndërsa sa i përket raportit me qeniet e nivelit më të ulët – mund të veprosh sipas dëshirës.” Kjo ide pastaj shkakton doktrinën e demonike të mohimit të dashurisë, mëshirës, deri te lartësimi i luftës, mohimi i plotë i idealeve demokratike etj.
Të theksojmë këtu se personazhi i “mbinjeriut” vazhdimisht e ka nxitur imagjinatën krijuese të Dostojevskit: në dy veprat e tij më të mira – Krimi e ndëshkimi (Raskolnikovi) dhe Vëllezërit Karamazov, – shkrimtari i shquar i kthehet pikërisht këtij personazhi dhe këtij “problemi”.
Të gjithë problemet që i shtron Ivani, prej të cilëve i veçuan vetëm disa, janë të lidhur në mënyrë organike. Ata kanë të bëjnë me anët e pikëpamjet më thelbësore të botës në shekullin XIX. Besimi kryesor i këtij shekulli – besimi në progresin e pafund të njerëzimit, në të cilën hasen të gjitha teoritë e progresit sado të ndryshme qofshin. Qëndrimi kryesor i moralit të kësaj kohe është shërbimi altruist këtij progresi… Mëdyshjet e Ivanit, manifestohen në tri gjëra kryesore: në obligimin e normave morale të cilat kërkojnë që për këtë progres ose të renë e të tjerëve të flijohet e mira dhe interesi personal, pastaj në atë që mund të quhet si çmimi i progresit në të cilin lumturia e brezave të ardhshëm ndërtohet mbi vuajtjet e atyre të tashëm, dhe në të ardhmen e këtij njerëzimi të cilit i therorizohen kurban.
Rëndësia botërore e personazhit të Ivan Karamazovit në bëhet më i qartë nëse e krahasojmë me një personazh tjetër të letërsisë botëror – Faustin e Getes. Dikush mbase mund të mendojë se një krahasim i tillë i veprës së pavdekshme të Getes, apo “biblës laike të Gjermanëve”, siç do të deklaronte Hajrnih Hajne dhe Ivan Karamazovit të Dostojevskit është tepër i guximshëm. Por, sipas mendimit tonë, ky krahasim është tërësisht me vend. Ky krahasim, natyrisht, nuk ka të bëjë me formën e dy veprave, e cila nuk mund të krahasohet dhe as është në fokus të këtij punimi, porse ka të bëjë me përmbajtjen e tyre ideore. Kurse nga pikëpamja e kësaj përmbajtje Fausti dhe Karamazovi kanë lidhje të padyshimtë gjenetike: njëri shprehë mëdyshjet e shekullit XVIII, kurse tjetri të shekullit XIX, njëri kritikon mendjen teorike, tjetri – atë praktike.
Në çka është koncentruar patosi i tragjedisë Fausti? Ajo është dramë e kufizimit të njohjes së njeriut, gjegjësisht, nëse na lejohet ta përdorim me këtë rast termin filozofik – “dramë gnoseologjike”. Përkundër dramës së iluminizmit në të cilën paraqitet individi tragjik si përfaqësues i një bote jotragjike, në dramën e gjeneratës së re kemi kontradiktën e individit i cili insiston në lirinë e pakufishme të vullnetit që shpie në katastrofë. Heroi kryesor merret me zgjidhjen e ngjarjeve që kanë rëndësi të amdhe për njeriun. Skenat e para të pjesës së parë të Faustit, që konsiderohet si pjesa më gjeniale e tragjedisë, shprehin skepticizmin e Kantit. Pyetjes universale të Kantit: a është e mundur njohja (përvoja) dhe cili është çmimi i kësaj njohje, Fausti në fund të jetës kushtuar hulumtimit të së vërtetës, i përgjigjet: “Und sehe, dass vvir nichts vvissen kцnnen! / Das vvill mir schier das Herz verbrennen.“[2] Kjo është kritika e mendjes së pastër, e kuptuar në mënyrë skeptike. Fausti i dorëzohet magjisë në mënyrë që me anë të magjisë të fitojë njohuri të plotë. Me magji e provokon shpirtin e tokës – simbolin e osmologjisë universale – duke u munduar ta kuptojë dhe ta afrojë, por përgjigja është dëshpëruese: “Du gleichst dem Geist, den du begreifst, / Nicht mir.”[3] si mishërim i ironisë dhe dyshimit – edhe ndaj vetes edhe ndaj çdo gjëje në botë – qëndron përkrah Faustit në pamjen e Mefistofelit.
Për dallim nga drama e iluministëve në të cilën pasqyrohet individi tragjik, si përfaqësues i një bote jotragjike, në dramën e tijkemi kolizionin e individit i cili e synon lirinë e pakufishme të vullnetit…
Planet dramatike të Getes nga kjo periodë e konfirmojnë këtë. Heronjtë kryesorë të dramave të planifikuara – Ptolomeu, Cezari, Sokrati, Muhammedi, – të gjithë është dashur ta vërtetojnë tezën për atë që “njeriu i madh” duhet të pëosjë ose të flijojë idealet e veta…
Fausti simbolizon botëkuptimin evropian të liruar nga tutela e fesë dhe që përpiqet të ecë me këmbët e veta, duke e kuptuar për herë të parë fuqinë e vet. Pjesa e parë e Faustit është tragjedia e dyshimit, madje edhe e zhgënjimit në dituri. Ky motiv, posaçërisht karakteristik për një epokë të caktuar historike megjithatë nuk e humb kurrë rëndësinë e vet për njerëzimin. Problemi i njohjes (më mirë të themi vetënjohjes) si problem i përhershëm i filozofisë, nuk lejon ndonjë zgjedhje e cila do ta eliminonte vetë çështjen. Gete interesohet për liria individualiste dhe jo politike, liria personale dhe hjo kolektive. Pyetjet e Faustit do të shtrohen gjersa te ekzistojë shoqëria. Kjo edhe është arsyeja përse edhe pas më se njëqind vjetësh prejse është shkruar drama e Faustit ajo na është e afërt dhe – kjo është veçanti e problemeve madhore.
Sipas Getes njerëzit e mëdhenj si Cezari, Sokrati, Muhamedi, etj., kanë qenë të paraparë ta demaskojnë tezën e viktimizimit për ideale. Kështu për shembull, Verteri – intelektual në vorbullën e jetës nuk është i gatshëm të bëjë kompromise andaj përfundon tragjikisht. Të tillë janë, në njëfarë mënyre, edhe Fausti edhe Ivan Karamazovi. Edhe tek njëri edhe tek tjetri ka shumëçka nga ajo që e dëshirojmë, në një mënyrë apo në një mënyrë tjetër. A s’është ëndërr e secilit prej nesh që të jemi në gjendje të bëjmë çdo gjë, që vendosë rregullat e lojës së quajtur jetë?!
Fausti si mishërim i njeriut të shekullit XVIII, i ngopur me mësimet e librave që ka nevojë për aksion, del nga dhoma e punës në arenën e luftës shoqërore, ai mëton të largohet nga dyshimet e veta dhe të harrohet në krijimtarinë shoqërore. Epiqendra e jetës bartet nga brenda jashtë, ndërsa qëllim i jetës paraqitet veprimtaria në dobi të njerëzimit.
Fausti i pjesës së dytë është tashmë bir i shekullit XIX, predikues i veprimtarisë shoqërore, moralit shoqëror.
Nach drьben ist die Aussicht uns verrannt,
Tor, vver dorthin die Augen blitzelnd richtet,
Sich ьber VVolken seinesgleichen dichtet!
Er stehe fest und sehe hier sich um;
Dem Tьchtigen ist diese VVelt nich stumm,
VVas braucht er in die Evvigkeit zu schvveifen!
VVas er erkennt, lдsst sich ergreifen
Er ëandle so den Erdentag entlang;
VVenn Geister spuken, geh’ er seinen Gang,
Im VVeiterschreiten find’ er Qual und Glьck,
Er, unbefriedigt jeden Augenblick![4]
Kurse porosia e para vdekjes e Faustit në të vërtetë është devizë e socializmit bashkëkohor të cilën më vonë e përsërisin pa nda ithtarët e tij!
Das ist der VVeisheit letzter Schluss:
Nur der verdient sich Freicheit ëie das Leben,
Der tдglich sie erobern muss.[5]
Prandaj, ky është hapi i fundit teorik të cilin arrin ta bëjë para vdekjes.
Ndonëse mund të pritet, pjesa e dytë e Faustit nuk është përgjigje dhe zgjidhje e çështjeve të cilat janë shtruar në pjesën e parë. Fausti nuk e zgjidh problemin e njohjes, porse largohet prej tij, nuk interesohet fare. Harmoninë e shpirtit e gjen në ekuilibrin e aftësive të tija polivalente, zëri i zemrës ofron përgjigje për kërkesat e arsyes. Kështu krijimtari shoqërore për Faustin është zgjidhje praktike dhe jo teorike e problemit. Veprimtaria shoqërore për të është vetëm fakt, dhe jo postulat teorik. Mirëpo nga ajo me çka përfundon një brez – vazhdon brezi tjetër. Dhe ajo që për një brez është rezultat i paguar me gjak, për tjetrin, i cili fillon nga ajo pikë, krijon problem; në këtë mënyrë, kushtimisht mund të thuhet se trashëgimia e Faustit mbetet problem për Ivan Karamazovin. Siç është thënë tashmë, të gjitha dyshimet e Ivanit, marrë në tërësi, përbëjnë problemin e shoqërisë, por jo në kuptimin ekonomik, siç shtrohet kohëve të fundit nga studiuesit, porse në kuptimin e pikëpamjes morale ndaj botës, siç e shtron filozofia moderne, në veçanti Niçe, pra jo teoria e tij, porse religjioni i tij. Ivani është fëmijë i pabindur dhe dyshues i socializmit. Nuk është e thënë që dikush t’i pranojë idetë e shekullit për të qenë bir i tij; nganjëherë mohimi dëshmon për një raport shumë më të afërt ndaj doktrinës të cilën e mohon, se pranimi i tij indolent. Në këtë aspekt do të mund të thuhet se Niçe, me armiqësinë e vet ndaj socializmit, është produkt i pikëpamjes së tij dnaj botës, bir i saj i paligjshëm. Dostojevski i heton këto pikëpamje të reja ndaj botës dhe i ka shprehur në mënyrë markante te Ivan Karamazovi.
Vëllezërit Karamazov është vepra e fundit dhe më e pjekur e shkrimtarit të madh. Dostojevski pikëpamjen ndaj botës e trajton njësoj si edhe gjendjen shpirtërore të Ivanit, edhe atë si sëmurje morale, sëmurje e zhvillimit, si pikëpamje kalimtare pas cilës pason një sintezë më e lartë. Në personazhin e Ivan Karamazonvit Dosotojevski e ka prezantuar diagnozën e diskrepancën midis materializmit filozofik ose pozitivizmit me vrullin etik të cilin e kërkon socializmi. Prandaj, Ivan Karamazovi i shpreh vuajtjet dhe mëdyshjet e shekullit XIX, si Fausti ato të shekullit XVIII. Nëse Fausti është përfaqësues i epokës së pikëpamjes individualiste ndaj botës, Ivan Karamazovi është bir skeptik i epokës së socializmit.
Porse gjithçka madhore shfaqet në formën nacionale, dhe duke theksuar tiparet mbinacionale të personazhit, duhet të vërejmë edhe ato nacionale. Apo të themi më konkretisht, që nga leximi i parë është krejtësisht evidente se Fausti, duke qenë personazh botëror, njëkohësisht është gjerman këmbë e krye, madje me një frymë filisterizmi; njësoj mund të thuhet se Ivan Karamazovi është rus tipik, gjegjësisht intelektual rus me kërshërinë për çështjet e botës, me afinitetin ndaj bisedave të gjata, me auto-analizën e vazhdueshme, me ndërgjegjen e sëmurë dhe të kapitur. Këto ishin edhe karakteristikat kryesore të inteligjencës ruse të kohës; në njëfarë mënyre tërë letërsia ruse e shekullit XIX bën fjalë, në mënyrë direkte apo indirekte, për këtë sëmurje të ndërgjegjes.
Prej të gjithë problemeve të mëdha filozofike, problemi etik është më karakteristik për shkrimtarët rus të shekullit, siç është, bie fjala, tërë përmbajtja e filozofisë së kont Tolstoit. Këtu edhe qëndron dobësia e saj metafizike. Duke u nisur nga problemi etik, është vështirë të krijohet një pikëpamje e plotë dhe e vlershme filozofike e metafizike ndaj botës. Kanti nga kritika e mendjes së pastër ka arritur te kritika e mendjes praktike dhe te doktrina pozitive për moralin – kurse kjo është e kundërta.
Këtë dhembje në shpirtin e intelektualit rus Dostojevski e ka paraqitur me thjeshtësi gjeniale dhe fuqi tronditëse tek një personazh tjetër i romanit – Mitja Karamazov i cili, i kapitur nga pyetjet e hetuesit gjyqësor, shtrohet në një arkë të thjeshtë sheh një ëndërr:
“Si udhëton diku në stepë… kur befas doli para një fshat i vogël, vëreheshin shtëpitë, të zeza sa s’mund të jenë më të zeza, ndërsa gjysma e tyre ishin të djegura, qëndronin ende vetëm drunjtë e djegur. Në hyrje të fshatit ishin radhitur fshataret, shumë gra, një shirit i tërë, të gjitha të pista, të dobëta, me fytyra disi të errëta. …
– Përse qajnë? Përse po qajnë? – pyeti Mitja duke kaluar pranë tyre.
– Kalamani – u përgjigj karroceri – kalamani qan.
Mitja ishte i hutuar nga kjo shprehje e tij fshatare: ‘kalamani’, dhe jo fëmija. Dhe i pëlqeu që fshatari tha ‘kalamani’: sikur në këtë të kishte më shumë ngushëllim.
– Por, përse qan? – ngulmoi Mitja si i marrë. – Ngase i mërdhijnë duart, se nuk e mbështjellin?
– Ja, është ngrirë kalamani, i është ngrirë pelena dhe nuk e ngrohë më.
– Po përse është kështu? Përse? – nuk përmbahej dot Mitja i marrë.
– Janë skamnorë, pa strehë mbi kokë, bukë s’kanë as thërrime…
– Jo, jo – Mitja sikur nuk kuptonte fare – më thuaj: përse nënat e pastreha qëndrojnë, përse njerëzit janë të varfër, përse stepa është e shterpë, përse ato nuk përqafohen, nuk dashurohen, përse nuk këndojnë këngë të gëzuara, përse janë nxirë ashtu nga vuajtja e zezë, përse nuk e ushqejnë ‘kalamanin’?”
Kjo është ëndrra e inteligjencës ruse e shekullit XIX.
Dostojevski dhe Gete janë sinonim i letërsisë respektive ruse dhe gjermane, mendimit përgjithësisht dhe filozofisë së njerëzimit në tërësi. Sipas mendimit tonë nuk ekziston në botë një njeri sado pak i arsimuar i cili, të paktën një herë në jetë, nuk është ndeshur me Dostojevskin dhe Geten dhe veprat e tyre… Dostojevski dhe Gete për shumë shkrimtarë kanë qenë dhe mbeten mësues, ndërsa për disa të tjerë, fatkeqësisht, janë torturues, sepse në veprat e tyre nuk hezituan të flasin për fshehtësitë më të thella të botës dhe njeriut, ndërsa kjo është ajo që i dërmon lexuesit e tyre.
Dhe krejt në fund jam i vetëdijshëm se lidhur me këtë temë mund të thuhet më shumë dhe nga pozita të ndryshme, andaj ky punim nuk pretendon assesi se ka shteruar problemin e çështjes së pikëtakimit të dy personazheve të dalluara të letërsisë botërore.
Shpresoj se përmes këtij punimi të shkurtër do kontribuojmë për takimin e serishëm të lexuesit shqiptar me Dostojevskin dhe Geten dhe me bukurinë e begatinë e veprave të tyre. Le të jetë kjo një kontribut modest për të gjithë atë që na dhuruan këta kolosë të letërsisë.
[1] Sergej N. Bulgakov, Ivan Karamazov si tip filozofik, ligjëratë publike,
[2] Dhe shoh, që ne s’mund të dijmë asgjë!
Kjo me siguri do të na djeg zemrën.
[3] Ti i ngjason shpirtit, që e përmban
Jo unë!
[4] Shpresa ne na iku matanë,
I marrë është ai që drejton sytë rrufeshëm andej,
I shkruan vetes për retë si puna e tij!
Ai qëndorn dhe shikon rreth e rrotull;
Për të zellshmin kjo botë s’është e ehshtur,
Ç‘i duhet të vërtitet në përjetësi!
Çka shquatr ai bëhet e kapshme,
Kështu ai shndërrohet tërë ditën e Tokës;
Kur shfaqen shpirtrat ai ecën rrugës së vet,
Në ecjen tutje hasë në vuajtje dhe fat,
Ai e pakënaq çdo cast!
[5] Ky është përfundimi final i mençurisë:
Vetëm ai e meriton lirinë, si jetën,
Të cilën duhet pushtuar çdo ditë.
