Persoanzhi mitologjikl i “të huajit”

Persoanzhi mitologjikl i “të huajit”

Julia Vatolina

Në “botën” e re europiane merr formë dhe mishërohet në të gjithë shumësinë e jetës shoqërore dhe ekzistencës së interpretimit të “të huajit” si objekt. Siç tregon i gjithë shekulli XX, madje edhe koha e tanishme, statusi i “të huajit-tjetër” përcaktohet ekskluzivisht sipas vlerave politike: për shembull, në shekullin XX, një vijë e ngurtë e demarkacionit është tërhequr midis “botës komuniste” dhe “botës demokratike”; sot – përsëri midis “botës demokratike” dhe “shteteve mashtruese” si Irani, Venecuela, Libia, Siria, Korea e Veriut, Bjellorusia, Mianmari, Bolivia, Kuba, Zimbabve, Sudani, Somalia. Me këtë rast, “i huaji – tjetri” privohet nga e dhëna ontologjike ose, më saktësisht përcaktimi, – si e dhëna ashtu edhe përcaktimi zëvendësohen me “strukturë”, “institucion” etj.; prandaj edhe masa e “tëhuajsimit – pranueshmërisë” fillon të përcaktohet ekskluzivisht në mënyrë konvencionale. Takimi me “tjetrin-të huajin”, të veshur me guaskë politike-disiplinore, presupozon ose një ndjenjë anonime shoqërore e “tolerancës”, “durimit”, ose – refuzimit, i cili shndërrohet në urrejtje. Sidoqoftë, edhe njëra edhe tjetra kanë pasoja shkatërrimtare për të gjitha matjet prej atyre ekzistenciale deri te ato shoqërore. Ky fakt na detyron t’u drejtohemi konfigurimeve semiotike thelbësisht të ndryshme, të cilat regjistrojnë përvojën e takimit me “të huajin”. Pikërisht takimit të “të huajve” dhe pasojave të tij i kushtohet romani i shkrimtarit shqiptar Ismail Kadare “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, i cili përdor burime simbolike si për shpjegimin e fenomenit të “të huajit”, ashtu edhe të pasojave të një përplasjeje ballë për ballë me të.

Fabula e veprës është e thejshtë: një gjeneral i NATO-s, italian, arrin në Shqipëri për të kërkuar dhe për t’i kthyer në atdhe mbetjet e ushtarëve italianë, të rënë në Luftën e dytë botërore në territorin e Shqipërisë. Në shikim të parë, – një mision tërësisht i kuptueshëm humanitar, e cila ishte tejet e përhapur pas mbarimit së Luftës së dytë botërore. Megjtihatë, ky mision po realizohej në një territor me një mënyrë shumë spesifike të jetesës, me kulturë të posaçme, – në Shqipëri. Prandaj, shfaqja e një gjenerali në këtë vend, qëndrimi në të, merr menjëherë forma arkaiko-simbolike, duke përfshirë në transfromimet e ashpra dhe intesive skenarët e rinj evropianë të sjelljes, identitetit, kompleksitetit të vlerave. Dhe subjekti flet jo vetëm për peripecitë e zbatimit të misionit, por për takimin e “të huajve” të zhytur në “botë” të ndryshme, të huaja për njëra-tjetrën.

Misioni, i cili i ishte besuar gjeneralit është një kujtim i së shkuarës, një kujtesë që e kthen të kaluarën në një përbërës të përvojës aktuale të përjetimit të gjeneralit, përvojës së luftës, e cila mbart jo vetëm përjetimin e huaj të vdekjes, por edhe identifikimin dhe ndjeshmërinë e shqiptarëve, tokës së tyre si të huaj. “Po pra, tokë e huaj,” foli ai vetmevete. Toka si toka. E njëjta baltë e zezë si kudo, të njëjtët guralecë, të njëjtat rrënjë dhe i njëjti avull. Por, megjithatë, e huaj.” (1, fq. 29-30) – kjo ndjesi i lindi gjeneralit menjëherë, që me uljen e aeroplanit në tokën shqiptare dhe, pasi ishte krijuar, nuk e lë atë gjatë gjatë gjithë kohës së qëndrimit në Shqipëri – një vend i huaj i të huajve të çuditshëm. Tjetërsimi i tokës shqiptare mbivendoset mbi tjetërsimin e gjuhës shqipe, e cila gjeneralit i duket “e vrazhdë”, në parim, si vetë struktura e mendimit që ekziston në këtë gjuhë, – nëse i marrim, për shembull, toponimet që bezdisin dhe të kallin frikën: “Në listat zyrtare, emrat e vendeve jepeshin të përkthyera në kllapa dhe të gjithë këto emërtime luginash, grykash, pllajash, lumenjsh, qytetesh tingëllonin çuditshëm dhe frikshëm. Lugina e të Shurdhërve. Përroi i nuses. Pesë puset. Kisha e Psalmit. Varri i Nënës Shero. Gryka e bufit. Djerrina e Nase Gikit. Foleja e qyqes” (1, fq. 49). Është krejt e kuptueshme që të gjitha këto emërtime janë të natyrës simbolike, mirëpo pikërisht në simbolikën e tyre ato dallojnë nga praktikat e reja evropiane të emërtimeve.

Gjeneralin italian të shqetësuar për kthimin e kufomave të ushtarëve italianë në atdheun e tyre e pushton një ndjenjë e papërshkrueshme tjetërsimi. Por edhe shqiptarët – banorë të “botës” tradicionale. “arkaike” e pranojnë gjeneralin me përcjellësit e tij si “të huaj”, madje, – si armiq të tanishëm, si okupues të rikthyer. Fakt është se për shqiptarët, të cilët jetojnë me një përkohshmëri “arkaike”, dallimi formal në mes të shkuarës, të tashmes dhe të ardhmes është i pamendueshëm: “e kaluara” për ta nuk është e shkuara, por ajo që vazhdon të jetojë në “të tashmen”, duke strukturuar edhe fushat e perceptimit, edhe fushat e artikulimit, edhe përvojën e të menduarit. Kjo është arsyeja përse gjenerali shumë herë e lexon armiqësinë në shikimet e fshatarëve drejtuar atij; një rats kjo madje shprehet në mbishkrim në gardhin e varrezave të gërmuara: “Armiqtë e morën të veten” (1, fq. 65).

Në fakt, shqiptarët dhe përfaqësuesit e qytetërimit perëndimor ndodhen në dimensione kohore fundamentalisht të ndryshme, të cilat janë përgjegjëse për ndikim te vetja, stil-formën e të menduarit, motivimin dhe strategjitë për konstituimin e identitetit. Dhe është krejt i natyrshëm efekti i “pamundësisë” së përkohshme, i manifestuar në kohezionin intensivisht armiqësor të praktikave të ndryshme semiotike, që përcakton pamundësinë e kuptueshme të të kuptuarit, “komunikimit” si një institucion i “përshtatshmërisë së përgjithshme për ekzistencë”. Kjo do të thotë, përplasja e “botëve” të ndryshme – “botës” tradicionale, e cila e jetën e vet e ndërton mbi parime tejet arkaike edhe klanore, edhe fetare dhe “botës” së re europiane, “botës” së “bashkëkohësisë”, “modernitetit” – kjo është gjithashtu edhe përplasje e dy llojeve të ndryshme të njeriut.

Është karakteristikë se tëhuajsimi i “tjetrit” kuptohet nga të dyja palët e takimit. Ismail Kadare inkuadron në tekstin e romanit fragmente të veprave folklorike shqiptare dhe e rindërton perceptimin e tyre nga gjenerali si bartës i kulturës perëndimore; për shembull, një nga kapitujt e romanit përshkruhet ndikimi te personazhi i një kënge shqipe. Me kërkesë të gjeneralit, atë e përkthen prifti: “Është mjaft e vështirë të përkthehet saktësisht, por në të bëhet fjalë afërsisht kështu: unë vdiqa dhe do të qëndroj këtu, o kamaradët e mi, do të mbetem këtu, në një kodër të paemër andej urës… Uroni nënës sime shëndet në emrin tim … thuani ta shesë kaun e zi … Nëse nëna ime ju pyet për mua …”. Fjalën e priftit e ndërpret vërejtja ironike e gjeneralit: “Hëm … interesant çfarë do t’i thonë nënës ata?” Prifti: “Kuptimi është afërsisht ky … kur nëna të pyetë për mua, ju thuani, djali yt, thuani, është martuar me tri gra, do të thotë e kanë qëllaur tre plumba dhe se në dasmën e tij kanë ardhur shumë të afërm e të njohur, domethënë sorra dhe korba, të cilët filluan të çukasin dhëndrin”. “Tmerr!” – thërret gjenerali, pasi e humbi digresinin e mëparshëm cinik. Pasi reflektoi për artin popullor shqiptar, ai konkludoi: “Mund ta gërmosh tokën e tyre pa shumë vështirësi, por të thellohesh në shpirtrat e tyre nuk ia arrin dot, assesi”. (1, fq. 104-110). “Bota shqiptare” tregohet e mbyllur, e paarritshme për heroin kryesor të romanit. Kësaj i shtohet edhe ndjenja e shqiptarëve për pamundësinë e mirëkuptimit me përfaqësuesit e qytetërimit perëndimor, gjë që e dëshmon, për shembull, episodi i dorëzimit i trupit të një ushtari nga një fshatar. Mullisi i tregon priftit historinë e paraqitjes në shtëpinë e tij, vdekjes dhe varrosjes së një ushtari-dezertor, duke pranuar bashkëbiseduesin si “person të këndshëm dhe të sjellshëm”, derisa ky befasisht bën një pyetje të papërshtatshme: “Po ushtarin, e keni vra ju?” Në përpjekje për të ngushëlluar plakun e ofenduar, eksperti shqiptar i shpjegon: “Janë të huaj, baba, kanë zakone të tjera” (1, fq. 111-117).

Në tekstin e Kadaresë janë paraqitur transformimet edhe të vetësisë, edhe të Unë-trajtave, edhe pozicioneve subjektive, edhe fushave semiotike, që ndodhin gjatë përplasjes ballë për ballë me “të huajin”. Pas takimit me “tjetrin”, “të huajin”, gjenerali përpiqet të mbrohet, duke u fshehur në kështjellën e ideve për veten e tij, për misionin e tij “të lartë”. Në sipërfaqen e vetëdijes së tij, të përbërë nga fragmente të masës së re evropiane, të menduarit para-individual dhe jopersonal, i cili rezulton të jetë një lloj nën-ndërgjegje, strukturohet “lidhja” – “detyra e madhe dhe e shenjtë”, e cila edhe do të duhej ta shmangë atë ndjenjën e pashmangshme të tëhuajsimit, e cila përcjell qëndrimin e tij në Shqipëri. Sidoqoftë, “e huaja”, “të huajtë” me të cilët ndeshet gjenerali – e gjithë kjo më siguri që nuk futet në rrjetin e ideve të “arsyes së shëndoshë” evropiane dhe njëkohësisht ka fuqi të mjaftueshme për t’i problematizuar ose përmbysur ato: takimi me “të huajin” rrënon gjithashtu edhe auto-stereotipet e heroit, edhe stereotipet sociale. Gradualisht, ndjenja e “tëhuajsimit” e kaplon gjithë qenien e gjeneralit – ai bëhet “i huaj” për veten e tij. Kjo në veçanti shfaqet në tjetërsimin nga misioni i tij i lartë, andaj, nëse më parë gjenerali e imagjinonte veten si një “Krisht i ri” i caktuar për të ringjallur të vdekurit, tani ai veten dhe priftin i sheh si hiç më shumë se “budallenj patetikë”. Për më tepër, gjenerali bëhet “i huaj” në mesin e “të tijve”. Si asnjëherë më parë, ai vetminë e përjeton në një konferencë për shtyp kushtuar kthimit të eshtrave të të vdekurve. Dhe, përveç “nën-ndërgjegjes” masive që e kish mbërthyer jetën e gjeneralit më parë, tek ai zgjohet diçka “ndryshe”, “e huaj” dhe irracionale. Të përjetuarit e “të huajit shqiptar”, pasi thyen bazat e subjektivitetit të heroit, zbulon “të huajin”, por gjithsesi “njerëzoren”, në vetvete: jashtë epokës, kulturës, gjithë “natyrës” së tij: “Gjenerali kapi kokën me duar, ky ishte një gjest krejtësisht jo karakteristik për të. Kjo ishte një lëvizje e huaj, madje më shumë se e huaj, që vinte nga bota e lashtë e grave” (1, fq. 282).

Gradualisht, përvoja e “të huajit” jo vetëm që shkatërron orientimet e sensus communis, “arsyes së shëndoshë”, por edhe privon edhe nga iluzionet Unë, duke pastruar vend për misterin e inpersonales dhe paraindividuales. Edhe pse duhet theksuar se prurja e tillë nga bota tjetër, sado paradoksale të tingëllojë, nuk vjen nga jashtë, por nga thellësitë të fshehur më herët të qenies njerëzore. Sipas K.G. Jung, “i gjithë dominimi njerëzor përfundon kur te individi, i përfshirë nga një lëvizje masive, fillojnë të funksionojnë arketipet. I njëjti fenomen mund të vërehet kur në jetë individi përballet me situata që nuk i nënshtrohen metodave të kapërcimit të cilat i njeh ai”(2).

Në përgjithësi, transformimi që ndodh me gjeneralin kur ai takon një “të huaj” bazohet pikërisht në zbulimin e diçkaje jashtë “botës” së njerëzve ose, të paktën, njerëzve të gjallë. Si i infektuar nga vdekja, ai i shndërrohet në prijës të “Ushtrisë së Vdekur”. Së pari, “ai u përpoq të kujtonte betejat të cilat i kishte mësuar në akademi, u përpoq të imagjinonte se cilat mund t’i fitonte me ushtarët e tij. Në një pako cigaresh filloi të vizatonte diagrame, duke treguar pozicionet, linjat e sulmeve, drejtimet e goditjeve kryesore … Gjenerali filloi që nga kohërat e lashta. Si fillim, ai rrethoi Cezarin, më pas ndaloi trupat e Karlit të Madh, më pas, falë një manovre me shkathtësi, ai u shfaq papritur para Napoleonit dhe e detyroi atë të sprapset … Në një nga betejat, atij i duhej të tërhiqej, por ai hodhi në betejë rezervat e të vdekurve që kishin mbetur të paidentifikuar (kurse në betejë ata janë më të egër se të gjithë) dhe fitoi” (1, fq. 148-149). Në fakt, përmbushja e “misionit humanitar” nga gjenerali thyen kufirin midis “botës” së të gjallëve dhe “botës” së të vdekurve dhe e hedh në “botën” e të vdekurve vetë atë. Dhe në fakt, kjo kthesë e rrëfimit zbulon një dimension simbolik të veprës.

Në dimensionin e tij simbolik, ngjarja e romanit të Kadaresë merr intensitet dhe energji të re. Përplasja e “botëve” tradicionale dhe moderne evropiane është një përplasje e cila, nëse përdorim fjalët e Niçes, shndërrohet në një “luftë simbolesh”, ose “luftë të botëve” në dimensionin simbolik dhe “deri më tani nuk ka pasur ngjarje më e madhe se kjo luftë, ky formulim i pyetjes është një kontradiktë vdekjeprurëse ” (3, fq. 436).

Në përplasjen e “botëve” të reja evropiane dhe arkaike, “bota” e re evropiane, e cila në esencë është simbolike, shfaqet si një kundërshtim simbolik ndaj “botëve” arkaike – simbolika e saj vendoset nga dispozita simbolike, në të cilën përfshihet ai, kundër dëshirës së tij. Efekti i një simbolizimi të tillë “të dhunshëm” është paradoksal dhe i paparashikueshëm: takimi i ashpër me “të huajën” arkaike tronditë institucionet evropiane dhe më pas diçka e lashtë, plot fuqi, fillon të ngrihet nga thellësitë e fshehura më parë me fushat simbolike. Për këtë ka shkruar tejet saktë K.G. Jung në esenë e shkurtër por të fuqishme, Votan (1936), ku ai shpjegon ngritjen e fuqishme të nazizmit në Gjermani. Në realitet, “… kurioz është fakti, thënë më butë, pikant”, shkruan Jung, “që zoti i vjetër i stuhisë dhe sulmit, Votan joaktiv prej kohësh, mundi të zgjohej si një vullkan i shuar, për një aktivitet të ri në një vend të qytetëruar, për të cilin është menduar prej kohësh ta ketë tejkaluar mesjetën”(2). Humbja e Gjermanisë në Luftën e Parë Botërore, rënia e Rajhut të Dytë, e cila u shfaq në dimensionin politik, kryesisht ishte disfatë “rajonale” e tipit të ri të njeriut evropian, e cila u shoqërua me një zhvlerësim të shpejtë të të gjitha vlerave, shpërbërje të dhimbshme të fushave të artikulimit, rrënimin e gjuhës, praktikave semiotike, erozionin e institucioneve, të cilat sigurojnë legjitimitetin e instancës Unë, – e gjithë kjo pothuajse u shemb në çast dhe mbetën vetëm kënde të izoluara të “botës” së dikurshme, më pak a më shumë të qëndrueshme. Dhe pastaj nga çarjet e strukturës shoqërore dhe “botëve të jetës” filluan të ngrihen forca, të lashta, çnjerëzore në esencën e tyre, të cilat bënë që sërish të tingëllojnë gjuhët e miteve që zgjuan perënditë e vjetra. Në Gjermani, sipas verisonit të K.G. Jungut, sërish u ringjall arketipi i “Votanit” – perëndisë së obsesionit, bredhjes, të cilit i është zbuluar fati edhe i njerëzve, edhe i njeriut.

Natyrisht, shtrohet pyetja sa legjitime është përdorimi i mitologemës tejet arkaike të “Ushtrisë së furishme” për të shpjeguar kuptimet e romanit të I. Kadaresë. E megjithatë ka plot arsye për të pohuar se logjika e analizës nga Jungu të situatës gjermane të viteve tridhjetë të shekullit të njëzet ofron mundësinë për një interpretim të ri të romanit të shkrimtarit modern shqiptar. Shqipëria në roman paraqitet si një “botë” në një guaskë simbolike, për më tepër, si një lloj “udhëkryqi” simbolik i “botëve”: e drejta zakonore klanore, katolicizmi, islami, tradicionalizmi i rrënjosur në shtresat arkaike të jetës, komplekset e vlerave të reja evropiane, – të gjitha këto bashkohen, ndërthuren, përzihen në territorin e një vendi të vogël – Shqipërisë. Njëkohësisht, “gjenerali” dhe “bota”, nga e cila ai kishte ardhur, janë të lidhura thelbësisht me “zhgënjimin” e ri evropian (4, fq. 143), – kjo edhe është statika fillestare e dispozicionit simbolik të ngjarjes. Por përplasja simbolike e “botëve” dhe banorëve të tyre lind një fenomen të ri simbolik dhe atëherë hyn në lojë gjeneza simbolike. Autori ia lë fuqinë, forcën dhe qëndrueshmërinë “botës” arkaike shqiptare, por europiani i “civilizuar”, si rezultat i takimit me këtë “botë”, merr “plagë” ekzistenciale, duke çuar me shpejtësi në erozionin e të gjithë garantuesve të Un-it të tij. Por në të njëjtën kohë, në sajë të kësaj shpërbërje të “evropianit të ri” zbulohen konturat simbolike të “pjesëmarrësit” të tretë, – “Ushtrisë së vdekur”. Në realitet, përcaktueshmëria tematike e ngjarjes, të propozuar nga shkrimtari, kërkon një lloj eidetizimi, apo figurativitet në formë të mitologemës së “Ushtrisë së vdekur”. Këtu bëhet fjalë njëkohësisht për shfaqjen e shtresave simbolike të këtij fenomenalitetit, të cilën Kadare e shndërron në ngjarje të romanit, edhe për praktikat e hermeneutikës, të inkorporuar në interpretimin e këtij teksti.

Vetë titulli i romanit të I. Kadaresë “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” është aludim për mitologemën e “Ushtrisë së furishme”, “Ushtrisë së të vdekurve”, një nga mitologemat më të lashta të botës gjermano-skandinave. A.N. Afanasjev pamjen e saj e përshkruan si në vijim: “Ndodh shpesh, rrëfejnë sagat popullore, që në natën e ndritshme, të qetë, papritmas dëgjohet një gjëmë e tmerrshme, drita e hënës zbehet, vorbullat shtojnë fishkëllimën, pemët thyhen dhe bien me përplasje përtokë dhe në stuhinë shkatërruese nxiton në ajër gjahtari i egër – i vetëm ose i shoqëruar nga një tren i madh shpirtrash, të cilët quhen: nachtvolk, nachtgejäge. Mbi një kalë madhështor, të bardhë si qumështi, që lëshon zjarr nga vrimat e hundës dhe goja, galopon një zot i lashtë në krye të një suite të madhe; kokën e ka të mbuluar me kapele me buzë të gjerë; manteli i hedhur mbi supe, fluturon larg në erë” (5, fq. 372).

“Gjuetia e egër”, ose “Ushtria e të vdekurve”, është një mitologemë e krishterimit mesjetar – e çuditshme në themelet e saj dhe e tmerrshme për nga përmbajtja e saj. Habia qëndron në rrënjosjen e tij në paganizëm dhe në të njëjtën kohë dëshmia kryesore e tij ka ardhur përmes kronikave të krishtera mesjetare.

Emërtimet e “Gjuetisë së egër” janë të shumta dhe të ndryshme: “Armata e Vutanit” ose “Armata e Vuetit” në viset jugore të Gjermaninë, “Familja Harlekin” në Francë, “Oskorej” në Norvegji, “Odensjakt” në Danimarkë dhe Suedi, etj. Megjithatë, është e qartë se në krye të saj është Odini, Vodini, Vutani ose Vueti, megjithëse në imazhe të ndryshme. Në krishterim, për arsye mjaft të kuptueshme, ai del të jetë “banor” i Ferrit, në fakt përkon me Djallin ose, të paktën, me personazhe të tillë “të ferrit” si Kaini ose Herodi, Agasferi.

Kalorësia djallëzore, në krye të së cilës është një kalorës i zi, i shoqëruar nga një mori fantazmash dhe shpirtrash të këqij mbi kuaj dhe me qen, lëvizë nëpër ajër. Dhe këta pasardhës djallëzorë, për shembull, sipas besimeve të përhapura në Gjermaninë e epërme, mbajnë qartë gjurmët e plagëve, shenjat e vdekjes së dhunshme ose shpesh në suitën e Odinit shfaqen njerëz të vdekur së fundmi. Të krishterët besonin se “Gjuetarët e egër” janë shpirtrat e shqetësuar të mëkatarëve, të udhëhequr nga Djalli ose pasardhësit e tij. Në vendet nordike “Aasgaardsreja” ose “Gjuetia e egër” manifestohet si “një ushtri e përbërë nga shpirtrat e të vdekurve, të cilët nuk kanë kryer mjaft vepra të mira për të merituar vend në parajsë, por edhe nuk kanë bërë mjaft dëme për t’u dërguar në ferr. Në të hyjnë pijanecët, grindavecët, dashamirësit e këngëve të turpshme, mashtruesit e aftë dhe ata që e kanë thyer betimet për para. Si ndëshkim, ata ishin të dënuar të bredhin deri në fund të botës. Ushtrinë e drejton Guro-Risse ose Reis-Rova me bisht të gjatë, përmes të cilit është e lehtë ta dallosh nga të tjetër. Pas saj kalërojnë shumë njerëz të të dy gjinive. Nëse i shikoni këto krijesa nga përpara, ato duken të gjata dhe të bukura – si kalorësit ashtu edhe kuajt e tyre – por në fund të këtij procesioni nuk mund të shihni asgjë tjetër përveç bishtit të gjatë të Guro-Rissé-it” (6, f. 221-222). Në Mesjetën e vonë dhe në Renesansë, “Gjuetisë së Egër” i bahskoghen gjithashtu shtrigat, të udhëhequra nga Hekate, – perëndeshë greke me tre hipostaza (të dalluara nga imazhet e ditës, natës dhe ai qiellor), e shndërruar nga krishterimi në mbrojtëse shtrigash. Pak më vonë, pas Reformimit, kur protestantët hodhën tutje Purgatorin, qentë e “Gjuetisë së egër” filluan t’i çonin shpirtrat e të vdekurve të papagëzuar, dhe veçanërisht fëmijët, në Ferr.

……………………………….

Nëse flasim për romanin e I. Kadaresë, dhe pikërisht për personazhin kryesor të tij, gjeneralit, si banor i “botës” së re europiane të ngopur me asteni[1], atij i mungon forca për të qëndruar në vendin e tij, në kontakt me “botën” e të vdekurve. Pikërisht kjo astenia e re evropiane nuk e lejon atë t’i rezistojë joshjes së zymtë dhe tmerruese të “botës” së të vdekurve, e cila e tërheq në vetvete dhe e rikrijon për vete. Kështu, duke parë njerëzit, ai fillon të shohë kafka në vend të fytyrave – ai i sheh ata tashmë të vdekur. Dhe “vështrimi” i tij i transformuar, si vështrimi i Odinit, bëhet shenjë e telasheve dhe fatkeqësive të ardhshme në këtë “botë”. Gjenerali me veprimet e tij ringjall, zgjon zënafillën arkaike të mbuluar nga pluhuri historik, kulturor, qytetërues – zënfillë e thellë dhe në esencë e papajtueshme, e pamundur me “botën” e re evropiane. Dhe poenta këtu, me shumë mundësi, nuk është aq shumë te “Ushtria e të vdekurve” sa në faktin që ajo vetë rezulton të jetë një shenjë e dimensionit simbolik që është përhapur si mbi Shqipërinë ashtu edhe mbi “botën” e re europiane – dimension, parimet përbërëse të të cilit janë të huaja për “modernitetin”.

“Misioni” i gjeneralit merr një kuptim të tillë simbolik jo gjithaq si rezultat i procedurës së zhvarrosjes dhe dërgimit të kufomave në Itali, këtu është me rëndësi fakti i kthimit te ushtarëve të vdekur në atdheun e tyre, ku varrimi i pastajmë i kthen në “heronj” për italianët e sotëm, në “heronj të vdekur”. Ky është kuptimi simbolik i “misionit” të gjeneralit. Dhe gjenerali jo vetëm që zgjon ushtrinë e Odinit në Shqipëri, por në fakt i kthen italianët në një reflektim, një pasqyrim të “Ushtrisë së të Vdekurve”. Prapa një operacioni të zakonshëm humanitar fshihet një ngjarje që është shumë larg nga “bota” jonë – një ngjarje arkaike, e zhytur në arketipin mitik të “Heroit”. O. Frejdenberg e përshkruan këtë mitologemë arkaike si më poshtë: “Heroi është në esencë një person i vdekur. Heronjtë janë të vdekur. I gjithë kulti i tyre flet për vdekjen… Heroi është një totem në një gjendje të hyrjes, nënë tokë. Grekët heronj kryesisht i konsideronin eponimat e zonës, themeluesit e qyteteve dhe fiseve. Dhe kjo është e kuptueshme: heroi është bartës toponimik, një shprehje figurative e “fisit” – “vendit”, një prijës fisnor dhe në këtë kuptim, edhe parafisnor, “paraardhës”. Si totem, ai është i gjithë kolektivi dhe pjesa e tij, lokaliteti (më vonë qyteti), prijësi i fisit kolektiv, babai. Në totem, “gjithçka” dhe “një” janë shkrirë dhe kjo kontradiktë është e njëkohshme dhe e liruar nga gradimi kohor”. Në këto fjalë, më i rëndësishmi është totemizmi i “heroit”, i cili rezulton të mos jetë një “paraardhës i largët”, por thelbi i asaj që ai përfaqëson, përfshin në vete komuniteti, duke e vendosur integritetin e tij përtej çdo “gradacioni të përkohshëm” – por – menjëherë, në çast, tani, – integritet me synime, orientime, që përshkon të gjitha sferat e jetës së komunitetit dhe secilit prej anëtarëve të tij. “Heronjtë e vdekur” mbartin këto synime, por vetëm veprimet e të gjallëve mund t’i bëjnë ato vitale dhe efektive. Ose, siç shkruante A. Boimler, “tani ushtarët e vdekur janë të pafuqishëm dhe vetëm nëpërmjet nesh – të gjallëve, mendimet dhe veprat e tyre mund ta arrijnë dritën e ditës. Kjo na inkurajon. Ajo që qëndron mbi supet tona është shumë më tepër se një përgjegjësi morale. Nëse harrojmë qëllimin për të cilin ata dhanë jetën, ne nuk sillemi vetëm në mënyrë të papërgjegjshme, por bëjmë sakrilegj. Përgjegjësia që kemi për të vdekurit tanë nuk është vetëm morale, por edhe fetare. Jo vetëm dhimbja e mprehtë e ndërgjegjes, por frika dhe fërgëllima, jo qortimi, por fatkeqësia bie mbi ne nëse nuk përmbushim urdhrin shoqëror të Pietas – në gjermanisht – besnikëri …”. Prandaj, “misioni” i gjeneralit nuk përmbyllet gjithaq në kthimin e trupave të ushtarëve të rënë, sa në shndërrimin e tyre në “heronj”, falë të cilës krijohet “lidhja e cila na lidhë me të vdekurit”. Dhe kjo lidhje, sipas A. Boimler, mundëson ta njohim “veten tonë si zbatues të vullnetit të tyre”, gjë që vetëm mund t’i japë jetës “tonë” një qëllim dhe dinjitet të lartë. Dhe pastaj, nëse kjo përmbushet, “ushtria e të vdekurve” do të ngrehë “ushtrinë e të gjallëve”, e cila duhet të përmbushë detyrat që nuk janë zgjidhur nga “ushtria e të vdekurve”.

Kjo kornizë simbolike e kthen romanin e I. Kadaresë në tregim për efektet që sjell përplasja e “botëve” arkaike dhe moderne evropiane dhe banorëve të tyre si “të huaj” me njëri-tjetrin. Vlen të theksohet se intensiteti, forca, të paktën në dimensionin simbolik, mbetet në anën e arkaikes. Sot Perëndimi ka resurse teknologjike, ushtarake, ekonomike, politike etj., por e vërteta është se ata nuk janë në gjendje të çajnë ekranet simbolike, edhe pas fitoreve politike, ushtarake etj., shpesh qëndrojnë “gjymtimet” e “botëve” të reja shoqërore e jetësore evropiane.

Kështu, siç tregon bindshëm teksti i I. Kadaresë, në “botën” moderne vazhdojnë të ekzistojnë instancat e faktikës ontologjike të “të huajit”, – ato mbartin në vete “tjetërsimit” që buron nga “botët” të cilat shtrihen në anën tjetër, evropiane. Dhe ky “tjetërsim” rezulton se nuk është efekt i konstruksionit shoqëror, por kategorikisht ontologjikisht paralajmërohet nga vetë këto “botë”, duke problematizuar vlerat e reja europiane të “tolerancës” dhe “durimit”, të cilat janë krejtësisht të pafuqishme në ngjarjen e takimit me një “të huaj” të këtij lloji dhe detyrimi për t’u kthyer në kërkimin dhe perceptimin e mënyrave të ndërveprimit që mund të zbutin pasojat shkatërruese të një takimi të tillë.

Literatura:

1. Кадарэ И. Генерал мертвой армии: Роман. — СПб.: Тюхин В. В., 2006. — 288 с. (Kadare I. Gjenerali i ushtrisë së vdekur, SPb.: Tjuhin V.V., 2006. – 288 fq.)
2. Jug K.G. Votani. // http://ëëë.velesova-sloboda.org/esot/ëotan.html (data e huaizmit 28.06.2021).
3. Nice F. Vepra, në dy vëllime. V. 2. Morali i përgjithshëm. Vepër polemike. – М.: Ideja, 1996. – fq. 405-524.
4. Veber M. Etika protestuese dhe fryma e kapitalizimit // Veber M. Vepr ate zgjedhura. – M.: Porgres, 1990. – fq. 61-272.
5. Afanasjev A.N. Pikëpamjet poetike të sllavëve për natyrën: provë e studimit krahasues të traditave dhe ebsimeve sllave në lidhje me rrëfimet mitike të popujev tjerë të afërt. Në 3 vëllime. V. 1. – М.: Shrimtari bashkëkohor, 1995. – 410 fq.
6. Torp B. Mitologjia nordike. – М.: 2008. – 560 fq.

[1] Astenia – (impotencë), dobësi neuropsikike, sindromë e lodhjes kronike – gjendje e lodhjes ekstreme, dobësim i vetëkontrollit, shqetësim, intolerancë ndaj tingujve të lartë, dritës sw fortw, aromave të forta.