“Flaka e Janarit” në Gjilan ka veshur tashmë petkun e një tradite të bukur, një simbolikë e kthyer në event kulturor artistik të përvitshëm dhe jo vetëm. Është e gjallë, është memorie lëvizëse, është ngjarje kulturore, është sofër ku ofrohet kënaqësi prej artit, është gazmend, është mendjemprehtësi e diskutim.

Shkruan: Josif Papagjoni – kritik Arti e Teatri

Festivali i teatrove edhe këtë vit solli shfaqje që mua më ftuan nëpër mendime e më dhanë një grusht emocionesh herë tragjike e dramatike e herë poetike, lirike, të hareshme. Kështu ngjet. Teatri është art publik, art që nuk bën dot pa ndjeshmërinë, syrin dhe veshin e publikut. Është një “agorë” dhe i tillë do të mbetet.

Një “agorë” ishte edhe këtu në Gjilan, ku kërkohej një biletë, salla e mbushur tejpërtej, interesi i madh. Kjo të ngop. Kjo do të thotë se njerëzit që merren me teatër duhet ta ankorojnë anijen e tyre në limere të sigurt, ku buis ndjeshmëria e njerëezve, ngacmohet mendimi i tyre, ofrohet kënaqësi. Le t’i gërshetojnë rrugët: edhe traditën e rreptë krijuar nëpër shekuj nga ky art, edhe vizionet e reja, përqafjen e risive dhe sprovave. Në këtë sens, mua më mbresoi, ndër të tjera, edhe tipologjia e shfaqjeve, ndryshueshmëria e tyre stilistike.

Kishte shfaqje, le t’i quajmë të përmasave të mëdha e me ide filozofike universale, gjeneruese ndër kohëra, që kërkojnë të risemantizojnë gjësende të kuptimit të vetë qenies, të kuptimit të shoqërisë së sotme ku jetojmë, të kuptimit të mundësisë dhe pamundësisë, prekjes së të vërtetës dhe tjetërsimit prej saj, shprishja nga fuqia satanike e tundimit dhe e së ligës, zhbërja dhe vdjerrja e dashurisë nga një lidhje e shenjtëruar në seksualitet e zvetnim, e bukurisë në falsitet. Pikërisht këto i pamë te drama “Fausti” e Fadil Hysës, një projekt teatror mes tre teatrove – Teatrit Kombëtar të Prishtinës, Teatrit të Gjilanit dhe atij të Prizrenit.

Natyra e vështirë e dramës, që ridiskuton ide të ardhura nga “Fausti” i Gëtes sa dhe ai i Marlout, i ikën kohës së njëhershme dhe rivjen si një shfaqje që ka si preokupim shoqërinë e sotme të pickuar nga djalli. Ani pse ajo kridhet në parabolat e hershme letrare, e kthen timonin dhe vjen tek ne, na cyt të mendojmë e reflektojmë se njeriu dhe shoqëria jonë e sotme është pushtuar me tërësej nga e keqja, se filli i dritës na mungon, se lumturia ikën dhe e kërkojmë atë në kënaqësitë e mishit, se “mesha” morale po shembet dhe nga “Darka e fundit” po shkojmë drejt “Valpurgës”, shajnimit e shajtimit.

Andaj dhe përmes kritikës së rreptë, sarkazmës, stigmatizimit dhe ftesës për reflektim artistët e kësaj shfaqjeje në gjithë komponentet e saj na thonë se ne duhet ta “ribëjmë” vetveten. Pushteti satanik i Mefistofelit është thuajse i papërballueshëm. Njeriu ndodhet përballë sprovës së madhe të gjetjes së virtytit, moralitetit, drejtpeshimit, harmonisë së humbur, ëndrrës për fluturim. Na duhet një ëndërr. Ajo s’duhet vrarë…

Gjithsesi kjo shfaqje pati nevoje ende për “furçën” e imët, që të largonte nga trupi i saj ndonjë papastërti në mizanskenë, të mbërrinte në një ndarje dhe funksionim më të mirë të masës me individin, të ngulmonte ca me shumë te dialogu, të shmangte një farë rrëmuje që krijohet nga prania dhe ndërhyrja e të tjerëve, t’i jepte ca më shumë fisnikëri dhe përvuajtje të brendshme Faustit, ndonjë britmë aktorësh mund ta shmangte duke pëlqyer po aq edhe tonet meditative, të buta, pikëllimtare, pse jo dhe pak heshtje…

Nëse kjo shfaqje imponohej me përmasën e saj dhe fuqinë e ideve të një natyre eterne, ontologjike, që kudogjenden kohërave, krejt tjetër ishte shfaqja “Babai dhe Babai” e Integras.

Tanimë i ikim mitit, i ikim fantazive dhe sendërgjimeve, strukemi në një brengë e dhimbje njerëzore mirëfilli shqiptare, mirëfilli kosovare. Ajo nuk bërtet. Ah, ajo bri teje lëngon. Mund të jetë nëna, babai, vëllai, një i afërti yt. Rri bri teje, i pabëzajtë, dhe ti syri të mbushet me lot. Po pse vallë? Sepse është dhimbja njerëzore e një gruaje që tretet në vetvete, që dëshmohet për vetveten, që përmes vetvetes shkon tek tjetri e pastaj tek tjetri, bëhet një dhimbje e madhe. Sepse ajo është aty brenda nesh, tek të vdekurit tanë; është në mbamendjen tonë, në dialogun që ne kemi me të vdekurit si mall, si shpirtëzim, si kujtesë, si humbje që s’e pranojmë dot, andaj dhe na traumatizon. E luajti këtë grua me një vërtetësi tronditëse Ilire Vinca.

Eh, plaga e thellë e 1600 të humburve që ende nuk janë gjetur në Kosovë, na shkund e na trand mendje e zemër. Këtu arti është i brendësuar në qelizë, është një “heshtan” i madh, kokëfortë, sepse njerëzit stoik e mbajnë dhimbjen përbrenda gjer në vetëshkatërrim. Nuk klithin e as delirojnë. Solidaritetin e zemrave duhet të dimë se si t’ua japim atyre, që ta përballojnë traumën. Unë e pash së pari shfaqjen në Festivalin “Moisiu” në Shkup dhe atë shami, që na shpërndanë në fund të saj ku shkruhej “Ende dhe 1600 vetë mungojnë” e kam ruajtur dhe sot. Më duket si një përshpirtje e të vdekurve tanë të përmallshëm. Eshtrat e tyre kërkojnë një varr të prehen në paqen e Zotit të munguar.

Fare ndryshe ishte shfaqja “Toka e shpirtrave të trazuar” e Artpolis. Do ta quaja të tërën poetike. Regjisorja e saj Shqipe Malushi solli gërshetime komponentesh falë një harmonie dhe ndërveprimi mes koreografisë, pikturës, këngës lirike, poezisë së recituar, hapësirës imagjinative të përpunuar përmes teknologjisë.

Nuk kam parë më herët shfaqje të tillë nga teatri shqiptar si realizim, tipologji dhe aplikim bashkëkohor të teknikës skenike.

Më kanë mbetur në mendje imazhet gjestikulative të duarve gjatë nusërimit të vajzës si në rite egjiptiane (një pikturë e vërtetë), valëzimi koreografik i masës dhe mes tyre loja e dy të dashuruarve, sidomos flakërimi i fustanit që merr atributet e flakës e të një flamuri kuq e zi, ku digjet shpirti i revoltës dhe aspirata e lirisë; më tutje përzierja e imazhit të projektuar me lëvizjen e aktorëve në skenë, ndryshimi i ngjyrave në kostume nga efekti i dritave, skicimi i kontureve të shtëpisë – shtëpia ime, jotja, jona, vetë Kosova, kombi – e cila realizohet falë teknologjisë së pikturës digjitale. Një shfaqjeje të tillë, e gjitha poetike, piktorike dhe koreografike, do doja ta kishte po këtë lartësi edhe aktrimi…

Drama “Nyjat” e Refet Abazit nga teatri i Shkupit kishte një asht të fortë social bashkëkohor

Ajo solli përballjen midis krimit të organizuar, mafies së ndërtimit dhe përgjithësisht pushtetit të “padekretuar”, okult, real, që përfaqëson pjesën e ligë të njeriut dhe shoqërisë, nga njëra anë dhe të mirës, ndershmërisë, moralitetit, traditës si element i qenësishëm i konservatorizmit në familje, jetë, popull, nga ana tjetër.

Thirrja për të ruajtur raportin bashkëshortor nga tundimet që modeli i jetës moderne në çift shpesh ofron me prishjet, divorcet, tradhtitë vjen sidomos në të vërtetën që jep pasoja. Kjo reflektohet më konkretisht te prindërit pleq, (të luajtur bukur nga Bislim Muça dhe Teuta Hajdini), të cilët vuajnë fatin e fëmijëve të tyre: kjo reflektohet po ashtu edhe tek të dy fëmijët e tyre, djali mjek në prag divorcimi, por që e do gruan, familjen dhe përpiqet ta shpëtojë atë, sikundër vajza që ka një jetë me peripeci.

Ndofta këtu duheshin shmangur dy artifice, të cilat mesa duket janë vënë për të rritur efektin sentimental të dramës. E para, më e tolerueshme, është “adulteri”, pra tradhtia e gruas, e cila nuk ka pse përligjet me faktin që ajo përpiqet të gjejë një “shkak pa shkak” për t’u ndarë nga i shoqi. Pra kjo duket sikur ajo po “eksperimenton” nëse funksionon ose jo lidhja e saj bashkëshortore, çka nuk ka përligjien e nevojshme. E dyta, jo e tolerueshme, është personazhi i të varfrit, mbledhësit të hekurishteve, që shndërrohet në heroin e pakorruptueshëm, stoik, bartës i moralit dhe vetëdijes me të epërme të shoqërisë së sotme të sulmuar nga krimi dhe fëlliqësia. Këtë ideal nuk mund të mbërrijë dhe as ta përfaqësojë kjo kategori sociale. Është më shumë një klishe letrare e vjetëruar sesa e vërteta e jetës. Andaj do të duhej që drama të ribënte një ngritje sociale të personazhit për të mbërritur në vetëdijen dhe misionin e tij si mbrojtës i së drejtës. Besoj se nuk kërkon përmbysje, thjesht braktisja e statusit të tij prej lumpeni dhe fukarai që jeton me hedhurinat.

Ca më shumë që ky personazh luhet në mënyrë të pëlqyeshme e bindëse nga aktori i mirënjohur Adem Karaga, që i ka dhënë besueshmëri, thjeshtësi, vërtetësi dhe humanitet. Simbolika që kërkohet të ndërtohet falë këtij përsonazhi nuk funksionon me statusin që i është dhënë, por me qenësinë morale të tij, atë dijesore e frymëzuese si shembull (kujtojmë sentencën e krishterë: Gurin që ju e hodhët unë do ta bëj gurin e qoshes së ngrehinës së Zotit).

“Burrnesha” solli një tregim sa ironik aq dhe elegjiak për shtypjen dhe ndalesën e shpërfaqjes së vetvetes lirisht, të personalitetit dhe identitetit, të prirjes a paracaktimit tënd gjinor. Por në thelbin e saj shfaqja nuk ishte aq thirrja për të qenë e lirë në zgjedhjet e tua seksuale, qofsh një lesbike a një transgjinor, pra në këtë rast femra e cila duhet të sillet si burrë.

Burrnesha e “fundit”, mbase e bërë e tillë në vitin 1995, përvuan rrethanën e imponuar nga të tjerët apo fuqia e zakonit të ngulur prej malësorësh, përvuan premisat tradicionaliste antropologjike shqiptare të trashëgueshme në kohë. Në të vërtetë, në thelbin e saj, më së shumti shfaqja rrekej drejt satirizimit të shoqërive të veleritura, snobiste, që e kthejnë dhimbjen njerëzore në spektakël dhe sfilatë për të argëtuar të tjerët. Këtu, ndofta, duhej qëndruar më fort pasi fenomeni i “burrneshave” në hapësirën shqiptare tashmë është diçka e vdekur, e arkivuar historikisht, pa funksione sociale të drejtpërdrejta, rrjedhimisht jashtë ndjeshmërive tona, (kur subjekti dhe vetë fenomeni qenësohen si përvuajtje të sotme të njerëzve).

Andaj dhe historia e kësaj burneshe të fundme shqiptare mund të vinte vetëm në formën e një subjekti të djeshëm, tashmë i mbyllur, por që i përcjellë shoqërisë së sotme një informacion kureshtar sociohistorik e gjer antropologjik për të njohur të djeshmen tonë.

Doemos aty ka një prani jo të pakët të kërshërisë së të huajve që argëtohen me “ekzemplarët” e rrallë të homosapiensit, që habiten dhe qeshin, qeshin, pa e kuptuar brengën dhe tragjedinë e këtyre grave të mashkulluara dhunshëm nga zakoni i rëndë… Shfaqja duket se është bërë më shumë për një konsumim jashtë hapësirës sonë duke luajtur me veçantat, si prej një shoqërie primitive, mbetur në kode të ngrira dhe çudira të pangjashme.