Mehmetali REXHEPI –
( Qasje studimore rreth motivit të atdhetarisë në poezinë e Sabit Rrustemit, me rastin e 40 vjetorit të krijimtarisë letrare )
“mbrëmja është varur në sy
në vetë mbrëmjen ajo ka hyrë”
Vijëzime për plotësinë e portretit
I shkëputëm këto vargje të vëllimit Besoj në një diell, i poetit Sabit Rrustemi, botuar në Prishtinë, më 1992. Ky vëllim poetik i këtij autori nuk është i pari. Para këtij kishte publikuar vëllimin Ku i la lisat era nga Ndërmarrja Botuese “Rilindja”, në Prishtinë, më 1990. Poeti vargimin e nisi, duke qenë nxënës i gjimnazit të Gjilanit, pa iu ndarë asnjëherë kësaj magjie të shpirtit, që do t`i bëhet vokacion i përhershëm kërkimi i muzave të fshehta, brenda e jashtë botës tij, deri te ky përvjetor dhe përvjetorët tjerë…
Duke ecur relievit poetik të Sabit Rrustemit shohim këmbënguljen mbresëlënëse për t`i lypur muzat, vendndodhjen, çastet e ylberta të shfaqjes tyre, gjakimin e pashuar për t`ua shpaluar e shpërfaqur atë thesar… Ngarendja për gjetje e vjelje të trajtave të bukurisë pleksur në shëmti, ka koston dhe flijimin e vet; ngase pa u identifikuar thellësisht e marrëzisht me misionin e fjalës e të letrës, kodeve të saj të ngërthyerës e të zbërthyerës, penë-shkruesi e lexuesi i çmuar mbeten sipërfaqësor, të padepërtueshëm, të pandjeshëm, pa imagjinatë, pa urtinë e filozofisë së jetës! Të jesh autor dhe i palexueshëm, çfarë do të thotë kjo për kohën e flijuar?
Gjithsesi jetën nuk e drejtojnë formulat, mirëpo gjinia njerëzore përmes konceptimit të saj, mëton të ngre sistemim e vetëdijesim për akëcilën dukuri, për akëcilën marrëdhënie ndër njerëzore, për vlimet shoqërore, përballjet me natyrën, me egërsinë e natyrës dhe riciklimet e pushtimeve të njeriut prej njeriut.
Poeti Sabit Rrustemi nuk u deh vetëm nga bukuria e ftohtë dhe e paprekshme e muzave të lashta dhe moderne. Për misionin e fjalës tij poetike bukuria nuk do të ishte bukuri, pa u prekur e shijuar… Joshja e largët e muzave mund të ishte një lloj narkotiku gjumë-vënës, po qese do t`iu jepej vetëm pamjeve të tyre qejf sjellëse, përderisa shikimit tij:
mbrëmja i është varur në sy dhe
në vetë mbrëmjen ajo ka hyrë
Siç vëmë re, që në fillesat e fitimit të guximit për dalje me vëllime librash poetik, te poezia e Sabit Rrusemit hasim vargjet e brengës dhe “angazhimin” e tij, jo në kuptimin teorik të soc-realizmit, për t`i kërkuar, gjetur e farkuar fat tjetër atdheut, që :
gjysmëshekulli memecërisht
pas i ndjek
ata që e trazuan
e nuk i vë re gjurmët e të dashurve
(Rizgjimi i djajve) te “Besoj në një diell”
Meqë ky poet i përket këtij “gjysmëshekulli” memecërie dhe prushit të mbuluar me hi nga zjarre të fikura me zjarre, ndjeshmëria, mençuria popullore, vokacioni poetik nuk kishin ku ta shpinin gjetiu, jashtë variacioneve motivuese të saj, jashtë rropatjeve të fatit etnik dhe etik, që përcaktuan njëkohësisht dhe tiparin stilistik, veshjen estetike të vargut me konceptin e të së bukurës dhe të madhërishmes.
Kjo qasje ka parasysh vëllimet: Ku i la lisat era, Besoj në një diell, Variacione për lirinë, “Rilindja”, Prishtinë, më 1997; Maska e mysafirëve (përmbledhje tregimesh), Buzuku, Prishtinë, 1997; Ëndrra që puthet, Rozafa, Prishtinë, 2001; Paqja e brishtë, Rozafa, Prishtinë,2007; duke shmangur këtu disa nga vëllimet tjera poetike, dokumentare deri te vëllimi poetik Pa një vdekje mbes, botuar nga Shtëpia botuese “Beqir Musliu” në Gjilan, të cilën aktualisht e drejton shkrimtari Sabit Rrustemi.
Nga librat e nënvizuar dhe të tjerë me poezi, prozë dhe dokumentarë, si dhe nxjerrja e revistës së përkohshme, tematike, letrare-artistike “Agmia”, në kuadër të Manifestimit gjithëkombëtar e gjithë-kulturor “Flaka e Janarit”, për nderimin dhe përjetësimin e dëshmorëve të atdheut; mandej organizimi i “Vjeshtës letrare të Gjilanit” dhe një varg e vistër veprimtarish të pandërprera kulturore, shënime përvjetorësh, botimesh e përurimesh letrare; krye-bartësi ynë kulturor, gjatë këtyre dyzet vjetarëve të trazuar, begatoi dhe gjallëroi te ne jetën kulturore, letrare-artistike, aq sa bëri që të mbetet kronikë e shënuar e gjallërimit të superstrukturës, kujtesës dhe shpalimit të vlerave të kulturës sonë të shkrimit.
Pa dyshim, kjo përkujdesje e spikatjes së kësaj ane, të aspektit veprimtar të Sabit Rrustemit, i kalon caqet e qasjes tashmë të përcaktuar për shpërfaqjen e lirikës tij atdhetare. Meqë strumbullar i kësaj qasjeje është përvjetori i dyzet, për shënimin e krijimtarisë së vijueshme në fushën e bardhë të letrave shqipe, i këtij shkrim-kërkimtari i quajtur Sabit Rrustemi, besoj se më lejohet një apostrofim i këtillë. Megjithatë, nuk mund të pajtohemi me logjikën e pandjeshme të indiferencës, sikur nuk ka ndodhur asgjë, pa spikatur kontributin e shumanshëm të Sabit Rrustemit për fjalën e shkruar shqipe, për rritjen, zgjerimin dhe depërtimin e saj në mjediset urbane dhe malore. Konsideroj se pohimet e tilla nuk janë blofe, por ngërthejnë e zbërthejnë burimin e çiltërsisë e të qytetarisë sonë, ngase poeti ynë gjithnjë është joshur nga bukuria e munguar e lirisë, duke e gjakuar atë si një pranverë e vonuar pas acareve e netëve të stërzgjatura bizantine.
Andaj, pa këto vijëzime portreti letrar i personazhit tonë, edhe si krijues e veprimtar kulturor, nuk do të dilte i rrumbullakuar. Si i këtillë është një portret i denjë për respekt për këtë brez dhe breza të tjerë!
Përmasat e gjakimit dhe të prekjes së lirisë
Poetika e Sabit Rrustemit kap dy krye-përmasa tipologjike: përmasën e gjakimit dhe të prekjes së lirisë. Pas këtij pohimi përgjithësues kureshtja nxjerr pyetjen në trajtën e mëdyshjes: cila përmasë mbizotëron tërësinë e kësaj poezie? Në këtë pikëvështrim nuk mund të kemi një përgjigje të saktësisë matematikore. Gjakimi është shtytja dinamike e çdo qenie njerëzore për t`i përmbushur qëllimet më të ndjeshme të jetës. Përderisa gjakimi poetik është njëra nga kategoritë thelbësore rreth të cilit mbështillen qindra, mijëra fije motivesh, gjendjesh, variacionesh, temash, aktesh, mëdyshjesh, pikëpyetjesh e pikëçuditjesh për t`i përmbushur idealet artistike.
Gjakimi themelor për këtë poezi, për identitetin e saj është liria, por jo thjesht liria pa përmbushjen e përbërësve jetikë dhe etikë të saj.
Një gjakim i tillë është i pashmangshëm, pothuajse, në të gjitha vëllimet; më i theksuar shfaqet në Ku i la lisat era, Besoj në një diell, Variacione për lirinë, Paqja e brishtë, Zjarrmi e kthjelltë; përderisa në librin Pa një vdekje mbes gjakimi i lirisë merr trajtën e një qortimi ironik e satirik të mospërmbushjes, humbjes të baraspeshës kur stërkeqet… Përmasa e prekjes, e puthjes së lirisë tashmë fiton tipare tjera… Çfarë do të jenë tiparet e saj? Shpalohen nga vargu në varg, nga vëllimi në vëllim.
Le të shqyrtojmë përmasën e dytë të kësaj tipologjie, se çfarë trajtash morën vargjet e gjakimit të lirisë, tashmë e prekshme, por e pa larë dhe jo e shëndetshme, e grabitur dhe e mynxyrosur? Vallë, vargun e poetit a do ta kaplojë dëshpërimi e zhgënjimi i pamjeve të tilla?! Kjo përmasë e flijuar poetike nuk do ta përjashtojë përmasën idealiste, veçse në përmbledhjet poetike: Variacione për lirinë, Maska e mysafirëve, Ëndrra që puthet, Paqja e brishtë, Shiu i buzëve tua, Nën qerpikun tënd, Grafite nënlëkurore, Pa një vdekje mbes, vargjet do të përfillin logjikën e sprovës së re … Nuk do të zmbrapsen nga ajo liri e gjakuar, as nuk do të tremben nga kalorësit e saj, së cilës i kishin hipur mbrapsht. Uni i lirikës atdhetare nuk do të lejonte rënien e asaj, që tok me atë të binte dhe autori…
Për poetin nis një periudhë tjetër, sepse lirinë e (a)dhuruar nuk e shihte dot si njerkë.
Çka i kërkonte poezia dhe çfarë duhej t`i jepte poezisë ky poet? Doemos më shumë ndjeshmëri e dinamikë, veshje me mjete më finoke figurative, intuitë me skalpelin më të mprehtë satirik, intonacione ironike dhe satirike, të cilat do të goditnin më fortë, më bindshëm mbi trajtat e shëmtisë së lirisë, hipokrizinë, diktatorët e llojit të vet, shpirtin e korruptuar të idealistëve të shpifur, të damkosurit e hapur e të maskuar, kultet si idhuj reminishencash të tiranisë brenda lëvozhgës së brishtë të demokracisë…
Lirika atdhetare e Sabit Rrustemit:
shprushë në Krujë
shprushë në Vlorë
kah Kosova shtrinë një dorë
tjetrën dorë për Çamëri
t`i bëjë bashkë në një Nëntor të ri
(Shkundja e nëntorëve, f. 38)
Epika e lirikës për atdheun
Që nga libri i parë e deri tek më i riu i Sabit Rrustemit, hapësira e lirikës atdhetare është krye-përmasa e përmasave lirike të poezisë, sado që shkrimtari dhe studiuesi i vlerave të kësaj poezie, Anton Nikë Berisha te lirika e dashurisë së këtij poeti sheh më shumë finokëri refleksesh, më shumë mjeshtri ndërtimesh metaforike e semantike. Te përmasa e lirikës atdhetare, ndonëse këtu, te ky tip shkrimor, nuk përfillet prerazi emërtimi klasik: lirikë patriotike, pikërisht për pleksjen e saj me fije të shumta përbërësish dhe amalgamash tjera.
Sido që të jetë, te kjo përmasë që shtjellon të madhërishmen janë gjurmët e plagëve dhe arkeologjia e fshehur e kujtesës; trajtat e pamatshme të dhimbjes e të trimërisë; tragjedia, tradhtia, tmerri dhe malli i pashkruar; legjendat dhe baladat e thinjura; urtësia e plakur që e do rinimin me kostume të reja; patronimi i Gjergjelez-aliajve; “E sprasmja këngë e Balës”; shkallët e Olimpit shqiptar; Zeusi i çmendur prej vetmisë; heronjtë e marrisë; Mirko Gashi që shpiku detin e gotës; kori i pushkëve të Prekazit; Adem Jashari dhe Jasharajt; epopeja e Koshares; agu i Agimit që me rafalë zbardhi dhe puthi Rrasën e Zogut; Idriz Seferi dhe “Termopilet” e Grykës së Kaçanikut; Enjti i rilindur i etnisë; “Bukuria e zezë”, sezamet, “Hirësia e Purpurit” dhe qyteti i Beqës; toponimi dhe hidronimi e shpërfytyruar, megjithatë rrjedh Bardhori i vardarizuar; Kroi i Ilaçit, Rrota e Çepurit; regjimi “atdhetar” i Shtratit të Prokrustit; amshimi artistik i Ali Podrimjes; dera që hapi dhe i hapet Metë Krasniqit; Reçaku-një toponim sllav i gjakut shqiptar; mesjeta në Ballkan; rikthimi njëqindvjeçar i kreshnikut Idriz Seferi në Gjilan; shikimi përmes syve të Antigonës; gjetja e kodeve për mbrojtjen e atdheut; bredhërija e Kristofor Kolombos të Ri për zbulimin e Kosovës; pakja para pakos së Marti Ahtisarit…
Universi i lirikës për atdheun, trojet, durimin shekullor, mërgimin, variacionet e pamjeve të tkurrjes, të lakimit… Përbirim i idesë në bendet, përkatësisht aluzionet e odave deri te egot e makutërisë, grabitqarëve, tinëzarëve, futja e drejtësisë në kode vetjake, përfytyrimi i pritjes deri në shterjen e lotëve dhe shpërfytyrimi i papritur, të vjellat e krupës së politikanit, imazhet finoke të rrënim-ndërtimit…
E gjithë kjo gamë pamjesh, temash, motivesh, vijash, idesh, dilemash, reflektimesh shtjellojnë një botë poetike që mëton të ngre anatominë e plotë për një trup të shkalluar, të cilit i duhet këndellja,shëndeti, identiteti, dinjiteti dhe reagimet refleksive në dinamikën marramendëse të globalizmit.
Shenjat etnike dhe thjeshtësia e zorshme e shprehjes
Nëpër të gjitha poezitë e kësaj lirike duken shenjat etnike, natyrisht pa iu shmangur askund asaj të përgjithshmes, ngërthesës universale të vlerave njerëzore. Duke lexuar vëmendshëm e pa u shkëputur këtë poezi, në strukturimin e kompozimin e saj nuk hasim nyje të pazgjidhshme paqartësie. Kur futemi në pyllin e simboleve, të metaforave, epiteteve metaforike, antitezave, nuancave të fjalëzave, togfjalëshave që ngjyrosin një kumt, një pamje, shfaqin një ide, sforcojnë një drithërimë; krahasimet, gjendjet e kontrasteve që ngrysin e ndrisin atmosferën e jashtme e të brendshme të subjektit poetik, të perceptuesit dhe marrësit të reflekseve, arrijnë të thurin krejtësisht thjesht një përfytyrim, një asociacion mendimesh brenda nesh, për ta kërkuar dhe zgjuar pastaj nga gjumi i së rëndomtës intuitën tonë. Poeti na josh në pikturat e fjalës tij. Meqë na joshi sepse i pëlqyem ato, mjaft sosh u bënë moto e përditshmërisë sonë. Heshtur edhe ne u bëmë bashkautorë sikurse areali popullor.
Sipas perceptimit të diskursit tonë, poezinë e Sabit Rrustemit e shquajnë disa veçori thelbësore: thjeshtësia e thurjes të kumtit, qartësia e shënjestrës, dinamika e ritmit dhe finokëria e reflektimeve figurative e kuptimore. Në qoftë se ritmi i përket anës tingullore të vargut, parimet tjera i përkasin aspekteve teorike e metrike të varg-thurjes dhe semantikës. Poeti nuk është rob i rimës.
Në këtë shqyrtim, padyshim mund të pohojmë se lirikës për lirinë dhe atdheun, Sabit Rrustemi i sjell ndjeshmëri, tipare, pamje e vizione origjinale, ndryshe nga ç`jemi mësuar t`i shohim e ndjejmë që nga Rilindja e këtej. Le të citojmë diçka nga kjo tipologji poetike:
edhe kur gdhin
po si gdhin
mungesa jote agun përhin
bota si botë
kot ëndërron paqen
buzët e mia nëse me tuat s`çapen
(Variacione për lirinë, f. 7)
Ja si kapet një variant i gjakimit për liri:
nuk e di
fluturoi zogu
apo ai avull dëshire
me emrin liri
nën qerpikët e një vashe
erë dheu më grishë
për flijim të ri
(Grishja,f. 8)
Ideja e lirisë është kapur nëpërmjet fluturimit të zogut në hapësirë, një krahasim i lakmuar për ta njëjtësuar me dëshirën e avullt të poetit, të cilën ia përpin hapësira e paanshme e pamundësisë për të fluturuar i papenguar, sikurse zogu mbi relievin dhe florën e atdheut të pushtuar. Shtresë-kuptimësia ose polisemantika tkurret dhe zgjerohet, sipas ritmit të ngadaltë ose të shpejtuar të frymëmarrjes dhe rrahjeve të zemrës, nga grishja e qerpikëve të një vashe dhe era e dheut të mugulluar… Subjektin lirik të poetit e grishin dy tablo: bukuria e qerpikëve të vashës dhe aroma e mugullimit të dheut. Vasha, bukuria, era e dheut, toka, kushtëzojnë lidhjen e pashkëputshme, hallkat e forta për të cilat ia vlen flijimi. Brenda kësaj trinie ndodhet subjekti lirik, por lirika nuk e mbyllë nëntekstin dhe reflektimet e saja ideore pa huazimin e forcës epike: për flijim të ri. Nënteksti i hap shtegun unit poetik, sepse grishja është tejet tunduese dhe për ta fituar zemrën e lirisë kërkon sprovën madhore: për flijim të ri! Nga kjo sprovë kuptojmë se atdheu u ndërtuaka jo me një betejë, sado heroike, por nga një cikël i pandalshëm flijimesh, dhe secili prej flijimeve është një flijim i ri.
Në periudhën e simbolikës së censuruar të viteve të shtatëdhjeta-tetëdhjeta, poezia në gjysmën e trungut shqiptar duhej të vishej asisoj, që të mos reflektonte tërësinë… Depërtimi i censurës djallëzore te jo pak poetë në Kosovë kishte kushtëzuar dhe vetë-censurën… Edhe pas pezullimit të censurës kishin ngelur traumat e auto-censurës!… Poezia, proza, drama simbolike visheshin dendur që të mos iu depërtonte censura.
Pas kësaj ndrydhjeje të lirisë së shprehjes, duhej kujdes! Hapja e tepruar, pa ndjeshmërinë e masës, mund të shpinte në humbje të baraspeshës…
Kjo rrethanë e psikologjisë shoqërore lypte hapjen e sezameve… Poeti ynë në çdo rrethanë e kultivoi poezinë. Nga parimet krijuese të poezisë, ai tumiri parimin e qartësisë të realistit francez Henri Beyle-(Stendhal) Stendal-it.
Çfarë zgjodhi për vokacionin e tij poetik Sabit Rrustemi? Qartësinë e thënies, por jo të zhveshur dhe pa rrobat e stinëve të motit. Një thjeshtësi e zorshme për tu nxjerr nga konteksti i ndërlikuar i komunikimit të përditshëm dhe atij artistik; diçka e munguar për ta plotësuar zbrazësinë e kontekstit… Sikurse ajo fjala që themi se e kemi në gojë, por nuk e nxjerrim dot nga rrëmuja e psikes së ngatërruar në kokën tonë, për ta ilustruar e sistemuar thënien pikërisht aty ku duhet.
po ta kisha lirinë
një shul
një qen
dhe një mur
do të më mungonin
( Po ta kisha,f. 9)
Saktësia dhe lehtësia e disiplinimit të nervit poetik, po ashtu është njëra nga veçoritë tipike e vargut të Sabit Rrustemit. Në formulimet e thjeshta poetike, gjithnjë me një veshje elegante, pa e çartur, pa e mjegulluar porosinë, pa e flakur nëntekstin, pa e varfëruar semantikën dhe pa e cenuar integritetin poetik, sintetizohet në vargjet formula urtësia dhe maksimat e jetës, të cilat të ndërvarura plotësojnë dy diskurse: diskursin e imagjinatës dhe atë të mendimit.
Konceptimet poetike: liri-vashë-tokë
Çdo formulim i ndërtimit poetik të vargut, ndesh tipareve e standardit të poezisë, që do të na ofronte Sabit Rrustemi, për lexuesin e familjarizuar me këtë rrjedh (po)etike, nuk mbetet pa u vënë re, sepse mënyra dhe struktura stilistike e kësaj poezie është standardizuar dhe nuk lejon ndonjë shkarje të dukshme.
Duke shqyrtuar më tej këtë tipologji poetike nuk do t`i shmangemi pyetjes: mbi cilin substrat a nënshtresë ndërtohet dhe artikulohet poezia që po shqyrtojmë? Nga lënda e larmishme që kemi, e shtrirë në mbi dhjeta vëllime, do të mund të pohonim se nuk ka një burim të vetëm, i cili do t`ua shuante etjen florës dhe faunës, trimave të kaptimeve të kufijve dhe urtarëve, legjendarëve të kujtesës e çlirimtarëve të harresës, nënave që u çelin e veniten lule-shpresat e zemrës, hallexhinjve të cilët mallkojnë Zotin që i krijoi dhe nënën që i lindi…
Gjithsesi gjenet e arealit gojor janë përcjell në tipologjinë e këtij vjershërimi. Autori nuk ka arsye të mos ndjehet i mirëfilltë, në qoftë se aty-këtu ka ngjashmëri ndikimesh, modelesh, meselesh, mendësish asimiluese ose jo tërësisht të arealit popullor. Në krojet e burimeve të kristalta të imagjinatës popullore, të autorëve anonimë kanë pirë ujë poetë, prozatorë, dramaturgë të famshëm që nga antika te modernia, si: Homeri, Shekspiri, Hygo, Gëte, Kadare e të tjerë. Poeti i modernes shqiptare, Beqir Musliu mbi legjendat dhe baladat gojore, strukturoi disa nga poemat e tija të madhërishme, si: Legjenda mbi vorret e krushqve, Gjergj Elez Alia ose balada për Bajlozin Shtatëkrenësh, Motra me nandë vëllazën, Prralla e përhimtë ose balada për shtatë ditë e shtatë net…
Në vazhdimësinë e këtij diskursi shqyrtues, vlen t`i rishikojmë përvojat e bukur-shkruesve, qëmtuesve mjeshtërorë të artit letrar viteve të shtatëdhjeta, të tetëdhjeta e të nëntëdhjeta të shekullit njëzet; atëbotë të vlimeve, kur poezia shqipe e trungut të ndarë, arrinte majat e shprehjes e të identitetit artistik në përmbledhjet poetike dhe prozaike të Azem Shkrelit, Anton Pashkut, Rexhep Qosjes, Beqir Musliut, Teki Dervishit, Ali Podrimjes, Mirko Gashit… Në kapërcyell të shekullit njëzet të rënies së njëmendësisë dhe shtrirjes së sistemit të vlerave të shumë-mendësisë, në Kosovë do të pasojë një periudhë e shterpësisë artistike dhe gëlime imituesish e epigonesh.
Formësimi dhe pjekuria poetike e Sabit Rrustemit përmbushen viteve të tetëdhjeta, të nëntëdhjetave dhe vijon, duke kapërcyer mburravecët epigon, me përvojën e mjeshtërve të lartshënuar e mëvetësinë e fituar, i përforcuar fort për truallin e vet, mësyn për tu ngjitur e për të mos rrëshqitur nga malbrezi i tij poetik…
Nëse në poetikën e Beqir Musliut me premisa hermetike, ende mbeten për tu zbërthyer kodet gjenetike, identiteti shkrimor personal, universal, stilistik dhe filozofik, metamorfozat, shpërfytyrimet e shpërndërrimet ideore, biblike-kuranore, psikike e estetike të personazheve; kodi poetik i poezisë të Sabit Rrustemit është lehtësisht i zbërthyeshëm. Lehtësia e zbërthimit të kodeve poetike të këtij poeti nuk mund të barazohet me varfëri ngërthesash. Prandaj, në këtë situatë paradoksale të pohimit, mund të ngelësh i hutuar?! Pse? Sepse prapa lehtësisë së zbërthimit qëndron mjeshtëria e thurjes.
I tërë libri poetik Variacione për lirinë shtresëzon gjakimin për mungesën… Mungesa poetit ia rritë gjembat dhe stresin, përsiatjet e gjakimit janë prodhimtare të variacioneve të mungesës së vashës që e ka emrin Liri. Poeti këtë emër herë e shkruan si të përveçëm, me shkronjë të madhe, herë si të përgjithshëm, me shkronjë të vogël. Në këtë lojë fjalësh duket e fshihet finokëria artistike. Ndonëse e munguar, subjekti lirik prore i gjeti hapësirë lirisë në qenësinë e vet, në projeksionet e veta lirike për lirinë:
nga sytë e përdalë të botës
trembet liria
në vargje të mia fshehët
Shikimi i mprehtë i mendjes, ngrohtësia e ndjenjës për ta mbajtur të gjallë gjakimin e pengut të lirisë, dhe gjithsesi dashuria është ajo që ushqen lirinë. Liria poetike është vashë që ecë mbi tokën e saj, edhe kur del me faqet e stolisura, fytyrë e gjinj Rozafe, bel shtat-hedhur vashe, përshkohet, njëzohet me të madhërishmen e truallit, dashurinë për të lumen tokë, së cilës poeti i përkulet, i falet, ia puthë gjurmët. Njëjtësimi i metaforës me idenë është ngërthyer në konceptet ekzistenciale: liri-vashë-tokë.
Këto koncepte poetike përbëjnë e përmbajnë relievin, rrafshin, shtëpinë, kopshtin dhe majat për t`i shuar etjet e pengut, njëkohësisht për ta ushqyer ndjenjën e urisë për mungesën jetike e estetike të bukurisë së jetës dhe të superstrukturës saj, artit të shkrimit.
Veçoria tjetër e artit të mungesës, e madhërishmja e durimit, pritjes, flijimit rrisin pjellorinë ideore për shfaqje vizionesh, për lidhje hallkash të këputura të mungesës… Udhëkryqeve të Evropës e botës kurdoherë për gjetje hallkash, për lidhje qëllimesh e brezash, uni poetik para aktit ekzistencial: ” merre ose lëre” përtrollit konsistencën e mos ndarjes që na servohet.
Poetët përballë diktaturave
Për këtë lirikë nga më të dalluarat e llojit, për mënyrën dhe dioptrinë e qasjes dukurive të dukshme dhe të padukshme të dashurisë për atdheun, poeti ka zgjedhur një mbretëreshë; i bindur që ajo do ta udhëheq prore drejt dhe në përputhje të plotë me intuitën e tij të sprovuar… Kjo mbretëreshë së cilës ky poet ia ka besuar plotësisht pushtetin shpirtëror-lirik është metafora. Doemos metafora për të qenë e gjithëpushtetshme mbi botën shpirtërore të poetit, ka vartësit e saj, të cilët ose të cilat ia forcojnë pushtetin. I japin nuanca ngjyrave të kumtimit, nëntekstit, kontekstit figurativ. Epitetet metaforike, metaforat e kontrasteve, antitezat, krahasimet, fjalëzat, frazat me ngjyrime emocionale, strofat katër, tre dhe dy vargës akumulojnë ndjeshmëri, pikëpamje, përvojë njerëzore dhe, të shumtën e herëve rrokin sublimin e kohës, të mjedisit jetësor e social, shpalojnë urti, madje marrin trajtën e plotë të formulave për t`i përballuar e frenuar të priturat e të papriturat e rënda të jetës.
Natyrën dhe realitetin e saj urtia njerëzore prore ka mëtuar t`i sistemojë për t`ia përshtatur ekzistencës së njeriut, si specia më inteligjente e tokës. Fatkeqësisht, sikurse fryjnë e shfryjnë uraganet, dukuritë natyrore, tërmetet, acaret e vapa përvëluese, edhe te njeriu manifestohen luftërat shfarosëse, mizoritë vrastare, agresiviteti… Të gjitha këto katrahura i kurdis dhe nxit mendja agresive dhe djallëzore e njeriut! Pra, natyra shfryhet si stihi, ndërsa agresiviteti i njeriut si ego e djallëzisë… Shoqëritë qytetare kanë sistemuar ligje, kushtetuta, gjykata për të frenuar e disiplinuar barbarinë njerëzore.
Çfarë kanë bërë poetët për njerëzimin? Poetët për njeriun bënë atë që mund të bënin. Ata nuk u zmbrapsën nga ideja madhore për ta fisnikëruar njeriun. Në kryeveprat dhe veprat e tyre, poetët sistemuan ndjeshmërinë për dhimbjen, dashurinë për të bukurën, flijimin për ngadhënjimin e të bukurës mbi të keqen; synuan të madhërishmen e jetës, vizionin e fitores të së vërtetës…
Le t`i citojmë përcaktimet jetësore të vetëm dy prej poetëve, njëri i sferës së mendësisë moniste:
Për dashurinë e jap jetën,
për atdheun që të dyja (Shandor Pëtefi);
Për gruan dhe tokën,
lë kokën. (Dritëro Agolli)
Brenda diktaturave poetët vazhdimisht kanë përfaqësuar rebelizmin dhe vizionin çlirimtar-demokratik. Në esencën e tyre poetët mirëfilli janë demokratë. Edhe ndonjëri sish i oborreve qeveritare, së paku për pjesët e shkëputura të shpirtit tyre në faqe librash, shfaq brendësinë e tij demokratike. Duke qenë të tillë, ngase misioni shoqëror dhe tharmi i tyre është i atillë, ata marrin mbi vete barrën, rolin e shpërfillësve të dogmave, të tiranive të zeza a të kuqe, dhe të shumtët e humbin “të drejtën e qytetarisë”, ndërsa i ndjek pas hija e pasigurisë dhe linçimi…
Në letrat e shqip-shkrimit kemi modele disidentësh letrarë, si: Adem Demaçi, Agim Gjakova, Rexhep Elmazi, Teki Dervishi…
Sabit Rrustemi nuk mund të ishte jashtë kësaj brumosjeje. Në këtë frymë, le ta kthejmë kujtesën tek proza e tij e protestës, e demaskimit, e ironisë e satirizimit të shtypjes, që me tanke e gaz lotsjellës përplasej mbi turmat e shpirtrave të rebeluar rinorë për liri, në Pranverën e përflakur të Vitit 1981, shpërfaqur në tregimin e “satanizuar“ Nën maskën e mysafirëve
Arti i protestës
Proza Nën maskën e mysafirëve i hoqi maskën “humanizmit” dhe “barazisë” mes popujve, që përbënin Federatën e sllavëve dhe jo sllavëve në Ballkanin Perëndimor. Satanizimi i këtij lloji të diskursit imagjinativ dhe linçimi politik, jo vetëm i një autori, shortin asaj radhe e kishte tërhequr Sabit Rrustemi… Kësisoj linçohej një letërsi dhe kulturë e tërë, dhe paralajmërohej një ogur i zi për shqiptarët, veçmas për inteligjencën shqiptare në Kosovë!
Një fat i tillë, i kurdisur, e ndoqi krye-personazhin tonë. Sido që ndodhi, ndodhi guximi… Kjo prozë iu dëshmoi satanajve të kuq e të zinj, se pena shqip-shkruese ende nuk ishte ndryshkur… Ajo theu akullin e censurës jugosllave në Kosovë në pikën më të ftohtë të ngricës… Proza Nën maskën e mysafirëve hapi hullinë për lëvrimin e artit të protestës…
Pleksje sintetike
Si përmbyllje e këtij diskursi për poezinë e lirisë të poetit Sabit Rrustemi, nga këndvështrimet e shtjelluara, mund të sjellim përkufizimin, se te kjo lirikë në mënyrë sintetike pleksen: bukuria e vashës me bukurinë e supozuar të lirisë; dashuria, dhimbja, mençuria, ngazëllimi e flijimi për vashën, ngërthejnë e zbërthejnë dashurinë, dhimbjen, ngazëllimin dhe flijimin për lirinë.
Pra, një simbiozë e tillë e dashurisë i jep ngjyra e nuanca kësaj lirike, tej paraqitjes skematike, kuptime të ndërvarura jetike, madje ekzistenciale, estetike, etike dhe filozofike.
( E paraqitur në Bibliotekën e re të Gjilanit, më 22 dhjetor 2017, në shënimin e këtij përvjetori letrar për shkrimtarin Rrustemi )
