Shkruan: Mr. sc. Fitim RIFATI
Të dhënat për qytetin e Gjilanit gjatë Luftës së Parë Botërore (1914-1918) janë të pakta. Prandaj është me interes të paraqiten informacione me rëndësi shkencore, të cilat argumentojnë dhe ndriçojnë momente interesante të kësaj treve shqiptare gjatë Luftës së Parë Botërore.
Hyrja në Luftë e Mbretërisë së Bullgarisë, më 14 tetor 1915, e ndryshoi raportin e forcave ndërmjet Fuqive të Aleancës Qendrore dhe Antantës. Ushtria e Mbretërisë së Serbisë, për shkak të sulmit ushtarak që iu bë nga ushtria austro-hungareze e gjermane në veri dhe ushtria bullgare në lindje, u detyrua të të tërhiqej në mënyrë graduale drejt jugut. Për rrjedhojë, ushtria bullgare përparoi shpejt në drejtim të viseve të Kosovës, duke mundur ushtrinë serbe dhe pushtuar trevat lindore të saj. Kësisoj, më 22 tetor 1915, trupat ushtarake bullgare u futën në rrethinën e Gjilanit, ndërsa më 18 nëntor 1915 hynë triumfalisht në këtë qytet.
Shteti bullgar nisi menjëherë të bënte studimin e gjendjes së përgjithshme politike, shoqërore, ekonomike dhe kulturo-arsimore në Kosovë, duke dërguar të viset e reja të pushtuara një grup akademikësh e profesorësh bullgarë, të cilët qëndruan në Kosovë gjatë verës së vitit 1916, për të realizuar një ekspeditë shkencore. Në mesin e intelektualëve bullgarë ishte edhe prof. dr. Stefan Mladenov (1880-1963), filolog dhe specialist në shkenca historike dhe shoqërore. Ai ishte edhe anëtar i Akademisë së Shkencave në Bullgari. Në studimin e tij me titull “Udhëtimi nëpër Maqedoni dhe Pomoravë”, Profesor S. Mladenov vlerëson lartë strukturën etnike të popullsisë së Gjilanit, veçanërisht shqiptarët dhe gjuhën e tyre specifike.
Sipas Profesor S. Mladenov, Gjilani ishte qendër rrethi në kuadër të qarkut të Prishtinës. Shqiptarët përbënin strukturën kryesore kombëtare të popullsisë. Sipas tij, Rrethi i Gjilanit ka 85.539 banorë. Prej tyre 54.570 shqiptarë, 28,881 serbë ortodoksë, 268 ciganë dhe 1820 katolikë (shqiptarë dhe serbë?) Ose në përqindje: 63,5% shqiptarë, 33.5% serbë dhe 3% kombësi dhe etni të tjera. Profesori bullgar e pranon se koha e ekspeditës shkencore dhe qëndrimi i tij në Gjilan e viset përreth, nuk mjaftonin për të studiuar më hollësishëm karakteristikat e kësaj qendre
shqiptare. Ai vë në pah se në verë të vitit 1916, Rrethin e Gjilanit e karakterizonin vrasjet veçanërisht të shpeshta dhe plaçkitjet, që ndërthureshin me zakonet e vjetra të një popullsie tradicionale, të varfër ekonomikisht, e cila e shfrytëzonte epërsinë numerike krahas kombësive dhe etnive të tjera, për shkak të besimit në vlerat njerëzore dhe rrethanat e reja politike. Profesor Mladenov, duke i vlerësuar shqiptarët si aleatë të vendosur të Perandorisë Osmane, arsyetonte afrimin e tyre me pushtetin bullgar. Sipas tij, shqiptarët u motivuan për të ndërmarrë aksione hakmarrëse ndaj elementit serb në këtë trevë, për shkak të urrejtjes mbi krimet e kryera të Mbretërisë së Serbisë ndaj shqiptarëve në vitet 1912-1915, në të cilat pjesëmarrës ishte edhe minoriteti serb.
Akademik Stefan Mladenov
Një pohim interesant, me rëndësi historike dhe gjuhësore, që e vë në spikamë Profesori bullgar, është se sipas tij “serbët e Gjilanit kanë fare pak ngjashmëri me serbët e vërtetë”, duke nënvizuar se “gjuha (e “serbëve” të Gjilanit, F. R) është mjaft e ndryshme nga ata (serbët e kufijve të para vitit 1912, F. R)”. Ai mohon se në mesin e minoritetit serb të kësaj treve, për dy dekada, nuk ka pasur propagandë serbe dhe njëkohësisht përpiqet të theksojë se një grusht bullgarësh kishte jetuar në këtë territor deri para Luftës Ruse-Osmane të viteve 1877-1878, madje në këtë Rreth, sipas tij, kishte pasur edhe shkolla bullgare.
Përkundër faktit se ekspedita shkencore e akademikëve dhe profesorëve bullgarë në Kosovë dhe vise të tjera kishte edhe karakter politik, që i shërbente interesave bullgare, duhet vlerësuar konstatimet dhe vlerësimet historike, gjuhësore, demografike, shoqërore, ekonomike dhe kulturo-arsimore, që e kanë pasqyruar këtë trevë në ekspeditën shkencore bullgare. Dilemat gjuhësore dhe lidhjet asimetrike ndërmjet serbëve, që Profesori bullgar ngreh veçanërisht ndaj elementit “serb” në këtë trevë, vënë në pah dyshimet se popullsia e krishterë, përkatësisht ajo ortodokse, të mos jetë plotësisht serbe e plotësisht shqiptare. Ky fakt, domosdoshmërish ngreh në sipërfaqe edhe dyshimet se në trevën e Gjilanit ka ekzistuar një numër i konsiderueshëm shqiptarësh ortodoksë, të cilët detyrimisht janë asimiluar gjatë viteve 1912-1915, kur Kosova u pushtua dhe administrua nga Mbretëria e Serbisë. Këtë dyshim e përforcon edhe fakti se përfaqësuesit e administratës ushtarake dhe policore serbe në Kosovë, duke respektuar parimet e politikës serbe, kërkonin “Serbizim me çdo çmim”, të Kosovës dhe popullsisë së saj.
