Dr. sc. Enver Sadiku
Ami Boué, udhëpërshkrues i njohur francez, pos për Shkupin ka lënë të dhëna edhe për vende më të vogla gjatë rrugëtimit të tij, përfshirë aty edhe Ohrin, të cilit i kushton një kujdes të veçantë, duke pohuar se ky qytet është ngritur në vendin ku ka qenë kështjella e vjetër romake e bullgare:
„Në Ohër në malin Pira janë mbetjet e kështjellës së vjetër romake, në dyert e së cilës gjendet një mbishkrim latin.[…] Aty mund të shihen edhe dy statuja të vogla, njëra e Venerës dhe tjetra e Merkurit. Kjo e fundit është me shtat të ultë dhe gjendet nën dyer„[1]
Boue jep të dhëna dhe për vetë qytetin se si duket ai, për dyqanet tregtare, monumentet dhe gjendjen e rrugëve:
„Qyteti nuk ka treg, por ka një apo dy rrugë të cilat kanë rreth 250 dyqane në të cilat mund të shihet se shiten veshje kombëtare bullgare, greke, shqiptare dhe turke. Qyteti ka rreth 6000 banorë. Aty gjendet edhe një orë me zile. Pjesa orientale e qytetit nga pjesa tjetër e qytetit është e ndarë me mure të gjata nga argjila. Të gjitha rrugët nuk janë nga kalldrëmi. Kalaja e vjetër duket si një gërmadhë me mure të trasha e të shtrembëruara sikurse edhe me dhjetë kulla katrore.”.[2]
Viktor Berard (Victor Bérard[5]), politikan dhe diplomat francez, i cili pjesën më të madhe të jetës e ka kaluar duke u marrë me çështjet lindore, në fund të shekullit XIX e ka vizituar Ballkanin dhe ka shkruar përshtypjet e tija nga udhëtimet e tija. Ai është autor i shumë librave, sikurse që është autor edhe i disa shkrimeve në gazeta dhe revista franceze. Ai në gazetën „Revanshe de duemonden” shkroi për një përmbledhje të udhëtimeve ku jep të dhëna mbi qytetet Strugë, Ohër, Resnje, Koqan dhe vende të tjera.
Rruga e madhe në Strugë e cila shpie te ura e ndërtuar.[6]
Shtëpi të një fshati skaj Liqenit.[7] Peshkatarë në Liqenin e Ohrit.[8]
Nga territori i Shqipërisë në udhëtimin e tij ai u nis kah Liqeni i Ohrit, kurse vendqëndrimi i tij i parë ishte Struga në dy brigjet e lumit Drin i Zi, i cili burimin e ka qindra metra nga Liqenin e Ohrit. Ai shkruan:
„Në këtë qytet shtëpitë janë nga druri, të cilat kryesisht kanë katër kate. Shtëpitë janë ndërtuar asisoji që në përdhese janë dyqanet, pastaj janë kapitë, gjiret e hapura ku punojnë zanatlinjtë, farkëtarët, lëkurëpunuesit dhe zanatlinjtë të tjerë. Në shumë nga këto shtëpi ka rënë fasada, dritaret nuk kanë xhama e as korniza dhe gati se t gjitha shtëpitë duken njësoj”.[9]
Viktor Berar shkruan edhe për qytetin e Ohrit dhe thotë se nga larg mund të shihen gërmadhat e kështjellës, me rrethojë katrore, me muret, mburojat dhe kullat katërkëndëshe.
Kalaja e vjetër e parë nga qyteti i Ohrit.[10]
Ky udhëpërshkrues që ka kaluar nëpër këtë qytet shkruan se Ohri ka tregun, që duket i ri, me dyqane nga guri, shitore të armëve të vjetra, orëtarë dhe shitore të tjera.[11] Kur e kishte vizituar tregun ai shkruan:
„Atë ditë tregu ishte i mbyllur dhe gjithçka dukej e shkretë. Tregu, shtandet, kafenetë dhe berberhanet ishin të mbyllura. Skaj rrugëve mund të shiheshin shtëpi nga druri, ballkone të hapur dhe grila në dritare”.[12]
Një pjesë e Ohrit e parë nga Kalaja e Vjetër.[13]
Burra shqiptarë nga Ohri me veshje kombëtare.[14]
Nga Ohri ai e vazhdoi rrugën për në Resnje dhe shkroi se rruga prej Ohri deri në Resnje zgjatë gati pesë orë dhe gjatë rrugës ky udhëpërshkrues ka vërejtur një mulli.
„Qyteti përbëhet nga shtëpi të ndërtuara me qerpiqë dhe drunjtë. Në periferi të qytetit jetojnë 10 deri në 30 agallarë që janë myslimanë. Qyteti ka një rrugë që ka dyqane të reja.”.[15]
Viktor Berard jep të dhëna të pakta edhe për qytetin e Koqanit.
„Ky është një qytet i vogël me rreth 100 shtëpi. Ai gjendet në një grykë skaj një rrjedhe uji me lisa e plepa, me brazda, dhe me njerëz punëtorë që punojnë me buaj që tërheqin qerret. Toka e këtij qytetit është në duart e dy agallarëve”.[16]
Ky udhëpërshkrues që e ka vizituar edhe Manastirin dhe ishte shumë i lumtur që në këtë qytet atë ditë ishte ditë tregu. Ai ka shkruar se në këtë qytet mund të shihen njerëz të kombësive dhe feve të ndryshme, të veshur me kostume të ndryshme.
„Rrallë mund të gjendet kaq larushi e popujve dhe e kostumeve. Shqiptarët janë të veshur me veshje të bardha, pantallona ngjyrë kafeje, me fustanella, me këmisha të vogla me gajtanë, me revolet e tyre pushkët e tyre dhe me rripat me ngjyra të ndritura që shkëlqejnë. Sllavët bartin veshje të leshta dhe rrinë skaj qerreve me sanë, kurse turqit e vjetër me qallmet dhe mjekra të mëdha u grahin gomareve të tyre të vegjël.”.[17]
[1]Po aty, f. 362.
[2]Amie Boué, Recueil d’itinéraires dans la Turquie d’Europe détails géographiques, topographiques et statistiques sur cette Empire. Tome second, Vienne, En Commission chez W. Braumüller, 1854,…,100.
[3]https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b53141984k.r=Berard%20Victor?rk=21459;2 (vërtetuar më 21.01.2024).
[4]Revue des deux mondes : recueil de la politique, de l’administration et des mœurs, 1 novembre 1892.
[5] Victor Berard, arkeolog i njohur francez, i cili është marrë me parahistorinë dhe historinë e vjetër. Ai është i lindur në Morez në Francë më 10 gusht 1864. Ka qenë drejtor i studimeve në Shkollën e Lartë për Gjeografinë e Vjetër. Është autor i disa librave dhe disa herë e ka vizituar Ballkanin. Ka vdekur në Paris më 13 nëntor 1931. https://data.bnf.fr/fr/11891327/victor_berard/ (vërtetuar më 04.02.2024).
[6] A2 128, Auguste Léon, La grande rue de Struga qui conduit au pont bâti, vue prise de l’Est, mai 1913, Collection Archives de la Planète – Musée Albert-Kahn/Département des Hauts-de-Seine, http://collections.albert-kahn.hauts-de-seine.fr/ (vërtetuar më 04.02.2024).
[7] „L’activité renait sur le front de Macédoine“, Excelsior: Journal illustre quotidien: Informations, littérature, sciences, arts, sports, théâtre, nr. N2587, Paris, 15 septembre 1917, 1.
[8] Po aty.
[9]Victor Bérard, „A travers la Macédoine Slave”, Revue des deux mondes : recueil de la politique, de l’administration et des mœurs, 1 novembre 1892, 557.
[10] A2 103, Auguste Léon, Le même point vers la droite avec l’ancienne forteresse en haut, mai 1913, Collection Archives de la Planète – Musée Albert-Kahn/Département des Hauts-de-Seine, http://collections.albert-kahn.hauts-de-seine.fr/ (vërtetuar më 05.02. 2024).
[11] Victor Bérard, „A travers la Macédoine Slave”…, 560.
[12] Po aty. f. 566.
[13] A2 322, Auguste Léon, Une partie d’Ohrid et la courbe du lac, vue prise du haut de la forteresse, mai 1913, Collection Archives de la Planète – Musée Albert-Kahn/Département des Hauts-de-Seine, http://collections.albert-kahn.hauts-de-seine.fr/ (vërtetuar më 05.02.2024).
[14] В.: http://collections.albert-kahn.hauts-de-seine.fr/ (vërtetuar më 05.02.2024).
[15] Po aty, f. 566.
[16] Po aty, f. 570.
[17] Po aty, f. 571.
