Tregim
Jean-Yves Carlen
Dalje nga Ferri
Dreq me trup të rrëgjuar, jo më i madh se çiftët e tij me brirë që bënin argatin në mbushjen e furrave të ndezura që të kalleshin me krejt fuqinë në rropullitë e Tokës, ai po bënte punën e zierjes së njerëzve sipas kuotës ditore.
Vallë sa vite të kishte ai harxhonte energjinë e tij ashtu? Në ditë kur për herë të parë ndjeu lodhje, shefi i ekipit të tij, me ta vërejtur se po dihaste ca si tej mase, e thirri në zyrën e tij:
– Merrini disa ditë pushim, do t’ju bëjnë mirë. Një qëndrim për ca kohë në sipërfaqe, kjo do të ju ndryshojë. Mbushuni me oksigjen!
Atij nuk ia mori mendja se kjo gjë do të kishte ndonjë fajde. E hodhi poshtë ftesën. Tekembramja, çka do të mund të bënte ai atje lart? Thonë se pushuesit i kanë në qejf brigjet e detit, qëndrimet e qeta në katunde malore, vizitat turistike.
Po, por këto nuk kishin asnjë domethënie për këtë farë dreqin tonë të vogël. Një dreq i denjë për këtë emër nuk duhet asnjëherë të shkëputet nga mjedisi i tij. Një çatdhesim i plotë, s’ishte kjo gjë për të. Përkundër kësaj, shefi kishte këmbëngulur.
– Shkoni deri te zyra jonë e turizmit, aty do t’jua gjejnë një vend të ëndrrave për të shkuar. Një vend gjaku e zjarri, lufte e mjerimi, janë ca të tilla atje lart.
– Vërtet?
I bindur, ai e dëgjoi. Dhe doli nga zyra i qetësuar. Vendosi ta merrte pushimin. U bë gati për t’u nisur.
Me valixhen gati, i mbështetur në ballkonin e shpellë-kasolles së tij, i zhytur në mendime dhe i hutuar, ai nuk e pati mendjen dhe u zu gafil nga një shkulm lave që po ngjitej përpjetë shtyllës së vullkanit ku ai e ushtronte artin e tij aq të veçantë.
I mbartur bashkë me të, i hedhur përpjetë, ai sosi në atmosferë, i nxjerrë nga goja tymuese e kodrës së përflakur, ku e pa veten të shkulur pa ndonjë marifet nga ambienti ku ishte mësuar, duke pluskuar për disa çaste përsipër konit, për të rënë pastaj brutalisht mbi njërën anë të vullkanit në hava.
Për shkak të shpejtësisë së jashtëzakonshme të rënies së tij, ai u lëshua rrokullimthi teposhtë rrëpirës veriore të kodrës së kapluar nga flakët, i bartur nga rrjedha e çmendur e saj, pa mundur ta kontrollonte, duke zbritur me hektometra nivele lartësie, top zjarri që përpin gjithçka që i del përpara: qilimin bimor të kulturave të vreshtave e pemishteve, pyjet e vogla me drurë të rrëgjuar, duke shënuar vijën nga ka kaluar me një nënshkrim të zi të pandërprerë deri te gjiri.
Valët e kaltra më në fund e ndalën predhën e pashtruar. Të gjorit dreq të vogël, të humbur në det, iu desh t’i kalonte dy ditë e dy net i kapur për mbetjet e një kërcuri druri që po pluskonte mbi ujëra. Nuk e dinte në do të mund të dilte në stere diku. Asnjë breg nuk dukej gjëkundi.
Mirëpo në agim, një peshkatar e vërejti siluetën e tij, e pa se ishte një qenie në hall. Ai ndjeu përdëllim për të, e nxori nga uji, me kokën teposhtë për ta shkundur, e shpiu te bregu, e nxori nga barka e tij, e vendosi kërmën e tij mbi rërë, e teri në diell. Atëherë burri mundi ta shihte identitetin më të qartësuar të krijesës dhe s’do mend se bëri një hap mbrapa. Me yçklën se kishte një takim urgjent, ai u largua që andej pa e zgjatur. Qenë ca turistë të cilët, pasi u afruan nga kërshëria që u zgjoi krijesa, e ndihmuan. Ata e mbuluan me një batanije të humburin në det për ta ngrohur ca.
E ai, seç po dridhej i tëri. Krejt ato orë të kaluara në ujë të ftohtë e kishin lodhur, e kishin rraskapitur. Ndërsa po teshtinte, zuri ta kaplonte malli për atdheun e tij dhe për ngrohtësinë mirëbërëse të Ferrit. Pak kohë më pas, aty zbarkuan disa agjentë që e përpinë me një furgon të mbyllur që ulërinte e piskaste si çupëlina të lemerisura, me të cilin e nisën në drejtim të spitalit. Nuk bën ta lëmë pa e hënë se dukja e tij nuk frymëzonte besim.
Nga spitali ai iku pa hasur në asnjë përpjekje të personelit mjekësor për ta mbajtur aty. Pastaj ai brodhi nëpër kodra e katunde, duke tërhequr shikime grash e burrash që u rastiste ta takonin. Gra e burra, kur ia merrnin vesh origjinën prej djalli, bënin kryq. Krijesa e shpëtuar nga ujërat u hakat t’i fshihte të dalat mbi kafkë, shenjat dalluese të sojit të tij, dy brirët e këqij që ia shpërfaqnin prejardhjen. Do tesha që i kishte vjedhur shpejt e shpejt në një kopsht, i ndihmuan goxha shumë.
Ashtu i humbur, siç qe katandisur në një univers krejtësisht të huaj, ia mori mendja se do ta kishte shumë të vështirë për t’i gjetur të vetët. Hëpërhë atij do t’i duhej të përballej me një situatë që nuk e kishte dashur.
Më vonë e mori vesh se ishte futur me pahir në brigjet e Detit Adriatik. Një tabelë rrugore tregonte Shkodrën. Më në fund arriti në këtë qytet në këmbë. Nga larg përvijoheshin relievet.
Male, tha me vete ai. Shpellat e maleve janë hyrje drejt botëve të poshtme.
Dëshironte të kthehej në shtëpi.
Shkodrën prapa shpine, ai eci drejt lindjes. Në hyrje të një fshati të afërm, një hoxhë, pasi e mori me mend se bëhej fjalë për një qenie të humbur, u mëshirua me të.
– Ejani, pushoni pak!
Ai e ftoi në shtëpinë e tij dhe, s’do mend, i bëri pyetje.
– Po e kërkoj një vend të gjakut, të mjerimit e të luftës. Më kanë thënë se ka të tilla mbi Tokë.
– Ah, qenkeni nga ata turistët që kërkojnë ndjesi drithëruese?
Shejtani nuk e kuptoi domethënien e formulës së tij. Ai vazhdoi me të tijën:
– Kam marrë pushim nga puna. Më kanë dërguar në pushime. Po mua nuk më pëlqen të çatdhesohem, të ndërroj ambient. Po kërkoj një vend që ma kujton atdheun tim. Atë shtëpinë time. A e merrni vesh? Pra, a keni diçka të tillë këtupari?
– Është një vend që ka përjetuar të ligën, vuajtjen, atë më të keqen që mund t’u dëshirohet njerëzve.
– Vërtet? E ku?
– Atje prapa maleve.
Fytyra e tij u bë përnjëherë e përndritur nga një buzëqeshje.
– Por, fatbardhësisht, vazhdoi hoxha, çdo gjë ka mbaruar më. Sot nuk nga këto.
Shejtani nuk ia vuri veshin aspak kësaj vërejtjes së fundit dhe i tha tumirëmbeç atij njeriu zemërgjerë.
Meqë i kishin thënë se ai vend gjendej bukur larg, ai nisi kërkimin e një shpirti tjetër të mirë për ta shpjerë atje. Një shofer kamioni e mori me vete. Udhëtimi zgjati disa orë nëpër një peizazh madhështor malesh e liqenesh.
Metrat e fundit që e ndanin nga kufiri i kaloi në këmbë, pastaj vazhdoi udhëtimin i vetëm, duke u ngjitur në një kep nga ku mund ta sodiste përpara vetes Tokën e premtuar.
I dukej sikur po i shihte nga çoheshin që nga dheu drejt qiellit shtyllat e tymit, iu duk sikur po shihte krejt peizazhin në flakë. Nuk kishte asgjë nga krejt këto.
– Hajde të afrohemi edhe ca, tha ai me vete. Jam ca si larg për të parë se si janë gjërat.
– Ende e gjithnjë i ndjeshëm ndaj variacioneve të klimës, i mësuar me nxehtësinë e pandryshueshme të Ferrit, atë e zuri rrufa.
Nga droja se mos sëmurej, gjatë pauzave që ia jepte vetes ndërsa ecte, ai u ekspozohej rrezeve të diellit,larg nga sytë e botës, në shpatet e ndriçuara që lëshoheshin drejt rrafshinës. Meqë gjatë rrugëtimit të tij nuk kishte parë njeri, i tha mendja se kjo qe një shenjë domethënëse. Nisi t’i kthehej besimi, mbase kishte sosur në vendin e duhur. Megjithatë një valë nostalgjie e kaploi. Më në fund ky farë fillimi i pushimeve po e mërziste.
Kur mbas krejt asaj udhe të bërë hyri në qytetin e madh pas kufirit, demoni i intriguar nga numri i banorëve që po lëviznin nëpër të, hodhi mbi ta shikime prej të habituri e kureshtari.
– Ku qenkan shkatërrimet, pyeste veten? Shtëpitë e djegura, godinat që i kanë shkërmuar, ku qenkan? Nuk po shoh gjë prej gjëje.
Duke ndjekur turmën, ai mbërriti te pazari, te qendra e vjetër historike e Gjakovës, me ato udhëzat e saj prej kalldrëmi të cilave u rrinë varg nga të dyja anët shtëpitë e vogla të ngjeshura njëra pas tjetrës.
Kthinat ballore të tyre me vitrinat prej druri u bënin konak dyqaneve të artizanëve dhe bizneseve të vogla, të çmuara nga shëtitës e soditës me nge. Shehri kishte ruajtur edhe xhevahire të tjera të lashta. Kulla të arkitekturës tradicionale, teqe, ura, xhami.
Ngase nuk prante së bredhuri nga një vend në tjetrin, në një shko e eja të pa pushim, e ndoshta edhe sepse e kishte një shtat shumë të pazakontë, tepër të vogël për një njeri, binte në sy. Një grua e re që doli nga prapa një tezge, iu afrua.
– Po kërkoni diçka, Zotëri?
– Shejtani ia tregoi hallin që po e brente.
– Eh more Zotëri, iu përgjigj ajo, puna është se gjithçka është rindërtuar shumë shpejt pas luftës. Unë kam qenë ende fëmijë por e mbaj mend atë kohë. Me ndihmën financiare të shteteve mike, i kemi bërë përsëri shtëpitë tona. Këtu kantieret e sharrave në periferinë e afërt kanë nisur punën sapo kanë përfunduar armiqësitë.
Ja kështu ia kemi dalë mbanë ta bëjmë sërish fare identik këtë komplet të bukur prej druri.
Gruaja e diktoi nga tiparet e fytyrës që ngërdheshej hidhërimin dhe dëshpërimin e bashkëbiseduesit të saj.
– A mos jeni ju një nga ata turistët paksa voajer, amator ndjesish drithëruese, i joshur nga luftërat e gjaku?
Edhe më parë ia kishin thënë këtë gjë. Ai nuk u përgjigj.
– Po qe ashtu, vazhdoi ajo, paskeni ardhur tepër vonë. Kemi parë shumë të këtillë si ju që vinin turravrap që nga mbarimi i konfliktit. Donin të shihnin diçka. S’do mend se mund t’ju them që ka akoma mundësi të haset aty-këtu në vurrata të tragjedisë. Po, ne kemi vuajtur, kemi kaluar më të ligat e mundshme, kemi humbur të afërmit tanë. Dhe akoma po vajtojmë për shumë të zhdukur të cilëve nuk ua kemi gjetur trupat kurrë.
Dreqi i vogël dëgjonte pa thënë asnjë fjalë.
– Për ta kënaqur kërshërinë tuaj, shkoni në Drenicë! Por dijeni se tani ne jetojmë në paqe në vendin tonë dhe, ndonëse gjendja mbetet e tendosur në veri, ne e dimë çmimin e vuajtjes. Gjithçka duhet të na kursejë nga ajo.
– Po thoni veriu?
Veriu e intrigonte. Ia treguan atij stacionin nga ku shumë autobusë ndërlidhnin komunat e ndryshme mes tyre.
Pasi e verifikoi se Drenica gjendej udhës për në veri, ai kërkoi skelën e tij. Motori i automjetit tashmë ishte ndezur. Ai kërceu në shkallaren e parë përpara dhe, kur ngasësi e pa dhe e gjykoi nga shtati i tij, e uli atë përpara siç bëjnë të rriturit e përgjegjshëm kur kanë të bëjnë me fëmijë. Si zemërgjerë që qe, ai madje ia bëri një nder. Ia dha biletën me çmim të përgjysmuar. Vetëm pas disa kilometrash, shejtani që ishte kujdesur mirë të mos zbulohej, tashmë po bënte muhabet me shoferin.
– Posi, atje kemi një vend të rëndësishëm për ne, për kujtesën tonë. Janë ca shtëpi ku heronjtë tatë më të famshëm kanë qëndruar deri në vdekje.
Aty nga mesdita, njeriu e zbriti atë përpara gërmadhave të godinave të shkretuara nga qitjet dhe bombat. Ato ishin konservuar shprehimisht ashtu siç kishin qenë atëherë. Qe ky një vend që impresiononte me atë që mund të shihej nga beteja e ashpër që ishte zhvilluar aty.
Pas vizitë që bëri, jabanxhiu që po ngutej ta njihte atë farë veriun e famshëm, çoi dorën nga një taksi. Udhëtimi me veturë do të ishte më i shpejt. Duke e fshehur rritjen e paktë me të bërë tebdil, njerithi i vogël shpërfaqte një fytyrë pothuaj njerëzore. Dhe me një dukje gazmore sipas rrethanave, ai ia dilte mbanë të tërhiqte simpatinë. Ia doli mbanë të hyjë në muhabet edhe me shoferin e tij të ri. Biseda qe goxha e lirshme, lidhjet e besimit u vendosën bukur shpejt mes tyre.
Ai mësoi shumë gjëra për vendin dhe për gjendjen shpirtërore të banorëve të tij.
– E dini, këtu, i tha më në fund shoferi, ajo për çka populli ka nevojë është përmirësimi i kushteve të jetesës. Njerëzit duan të kenë një punë, një nga ato që paguhen mirë, sigurim shëndetësor e social. Të rinjtë po ikin për në dhe të huaj sepse nuk po kanë asnjë të ardhme. E dini, këtu ka akoma njerëz të varfër.
Qenia dëgjonte, pohonte me tundje koke, lëshonte përgjigjet siç i donte vendi. Desh i doli një pikë loti. Për ta nxjerrë efektin e vet.
– Po, është e tmerrshme krejt kjo.
Në të vërtetë atij nuk i bëhej aspak vonë për gjendjen e tyre. A nuk qe ai që për nga vetë natyra e tij ishte një qenie në thelb indiferente ndaj vuajtjes së tjetrit? Por ai nuk shpërfaqte gjë prej gjëje nga këto. Ai posedonte aftësi të vërteta përshtatjeje.
Thellë brenda tij, megjithatë gjithçka vlonte. Ndonjëherë e kishte të vështirë të përmbahej. Loja e tij prej aktori ishte e përkryer. Por thellësia e unit të tij e përndiqte pa prajtur. Dhe e kishte atë obsesionin; kur do ta prekte cakun më në fund?
Kur shoferi vendosi ta bënte një pushim për të pirë një kafe udhës, i mërdhezur nga hidhërimi, ai ulëriti. Durimit të tij po i vinte fundi. E kishte vërtet përshtypjen se nuk po përparonte aspak në kërkimin e tij.
Kur natyra e tij mbisundoi, ai u kaplua nga një goditje çmendurie. E kaluara e tij prej piromani të Ferrit e rrëmbente. Shumë zjarre shpërthyen nëpër fusha derisa vetura e taksisë ndenji e ndalur. Çka nuk kishte bërë ai? Ai që kishte bërë gjithçka për t’u përzierë me njerëz, ja që tani po futej në telashe të rënda.
I zënë në flagrancë, i arrestuar, ai doli para gjyqit.
I kishte sytë si gaca ajo, avokatja e tij. Ai nuk e njihte,por, megjithatë në sallën e pallatit të drejtësisë të Pejës, ai bërtiti në sy të të gjithëve:
– Do të jem në skëterrë përjetësisht për ty, oj shtrigë!
Posi, sapo e pa duke paraqitur mbrojtjen e tij me shumë gjeste, me atë bluzën e gjerë Luciferiane, u pushtua nga hiri i saj.
Ajo u skuq në të njëjtën kohë kur edhe dreqi i vogël që në këtë gjë pa një shenjë. Ai u përflak me krejt qenien e tij, në kuptimin e plotë të fjalës.
– Hiqeni që këtej! zëshëm foli gjykatësi që po e shihte ndërgjyqësin tek po tretej i tëri para syve të tij.
Ia hodhën sipër një batanije, e kapën. Qe punë me axhele, ndaj e çuan në spital nga ku ia mbathi që natën vijuese.
Sërish i lirë, ai u largua nga qendra, u sorollat për një kohë të gjatë, pa ditur ku të shkonte ngase i duhej me patjetër të largohej nga ai qytet.
Ai po sillej rrotull në një parking kur një ngasës kamioni që sapo kishte ngarkuar mallrat, pak para se të nisej, e vërejti. Edhe atë e merakosi ajo bredhje e tij nëpër terr. I lëshoi mbi të fenerët e fuqishëm,
– Hej ju! Çka po bëni aty?
I kapur nga rrëzëllima e dritës, ai u ndje si i zënë në kurth. Andaj, o hurin o tirqit! Ky njeri ndoshta do të mund t’i ndihmonte. E dreqi i vogël t’ia rrëfente historinë e vet.
Ngasësi i kamionit, i cili qe një shpirt i mirë, shpalosi para tij një hartë të Ballkanit. Nga ata sy të djallit rrodhën lot. Pa se ishte shumë larg nga shtëpia.
Shpirti i mirë ndjeu mëshirë për të, e mori në kabinën e tij, u ul pas timonit, la Pejën, u nis në drejtimin Veri-lindje. Në horizont përpara tyre, dielli po lindte. Ai ishte në zenit kur ekuipazhi hyri në Mitrovicë.
– Ja, mbërritët, i tha ai. Ja Mitrovica. A dëshironit të vinit këtu?
– Po, por…
– Po, por çka? pyeti shoferi i befasuar.
– Po, e dini? Ku… ku ndodhin?
– Çka?
– Epo, lufta. Bombat, krejt këto…
I njëjti refren po niste sërish:
– Aha, ju qenkeni një nga ata…
Ai nuk pati kohë ta mbaronte fjalën. Dreqi i vogël kishte kërcyer nga kamioni ende pa u ndalur. Nga dritarja e ulur, ngasësi i kamionit i foli:
– Atë që po kërkoni është atje. Vetëm drejt. Tek ura. Po asnjeri nuk kacafytet më atje.
Oh! Ai eci ca qindra metra nëpër trotuarin e arteries kryesore nga ana jugore e qytetit. Nja tridhjetë minuta të mira. Me hapa të mëdhenj, nëse mund ta quajmë ashtu atë ecjen e tij aq të gjatë me këmbë aq të shkurta. Dhe ja që ura u shfaq para tij. Por, asnjë vrimë askund, asnjë gjurmë eksplodimesh. Nuk i zuri syri asnjë aktivitet të dhunshëm. Vetëm një xhip i karabinierëve i stacionuar në platformë. Nuk pa asnjë shkatërrim në asnjërën anë, as ndonjë furrnaltë në horizont. Nga ndërtesat që shikonin Ibrin nga lartësia e kateve të ngritura, nuk dilte asnjë qitje armësh.
– Erdhët tepër vonë, iu përgjigjën atij.
A thua sa herë ta kishte ndjerë tashmë këtë frazë? Qe dëshpëruese.
– Ajo që ju do të donit të shihnit, zotëri i vogël, i tha italiani në uniformë, ka ndodhur para disa vitesh. Po e shoh nga fytyra juaj se jeni i zhgënjyer. Mos jini! Përkundrazi, gëzohuni që është kështu! Më nuk është luftë dhe ne shpresojmë që e kaluara të mbetet përgjithmonë prapa nesh. Ka këtu ende probleme, tensione por…
Njeriu nuk pati kohë ta mbaronte fjalinë e tij. Ky tjetri nuk e begenisi më shoqërimin e të.
Ai brodhi e brodhi për shumë kohë në brigjet e jugut të Ibrit, gjithë ditën e gjatë. Nga larg kodrat përvijoheshin në perëndim të diellit. Nata po binte. Por zjarri i qiellit nuk mjaftonte për ta qetësuar.
U bë vrer, i dëshpëruar. Mendja i rrinte tek ajo që i kishin premtuar kur ishte nisur. Rajonet e bukura të zjarrit, të gjakut, të luftës e të mjerimit. Vallë ku të jetë ai zjarr, ai gjak? Nuk po shihte asnjë gjurmë të shkatërrimit. Vallë ku të gjendeshin gërmadhat e qyteteve të bombarduara? Nuk po vërente asnjë shenjë të kaosit të shpresuar. E çka nëse tashmë e kishte përfunduar qarkimin pa e plotësuar dëshirën e tij. E nëse tashmë kishte vizituar krejt çka kishte aty për t’u parë. E çka nëse nuk kishte më asgjë pas kësaj. Po, këto pushime ishin dëshpëruese. I erdhën në majë të hundës.
Iu mbush mendja të kthehej në shtëpi. Por, ta bënte rrugën e kthimit nëpërmes atij vendi nuk e entuziazmonte aspak.
Ndodh shpeshherë që në momente të tilla braktisjeje dhe dëshpërimi një dritë ta shpojë errësirën. Do llamba elektrike të varura ia tërhoqën vëmendjen. Ato u përkisnin komplekseve të stërmëdha industriale, strukturave të pamasë metalike. Përpara tij u shfaqën uzina në shërbim të aktiviteti minerar, po megjithatë ato sot ishin të braktisura, të papërdorura.
Dikë që po ecte nga ana tjetër e rrugës, ai e pyeti:
– Paskeni ju miniera këtupari?
– Pak më tej. Nisuni në drejtim të Trepçës.
Ja që kjo gjë e entuziazmoi përsëri. Ah! Të shkonte në shtëpi. Të kthehej te thellësitë. Pa dyshim një nga galeritë nëntokësore të atij rajoni do ta shpinin atje. Ah! I miri zjarr i ngrohtë i vatrës! Mangalli ngushëllues i Ferrit!
Me të kërcyer e duke u rënë shuplakave, bënte siç bën një fëmijë në hyrje të një parku lojërash. Iu duk sikur po shihte veten duke zbritur nëpër njërën nga zgafellet, për t’u futur në magmën themelore aktive nën Tokë e për t’u zhytur në një pishinë lave inkandeshente, duke u kënaqur së lari në një banjë që shkrin me nxehtësi, para se të zbresë përmes njërit nga oxhaqet që shpien drejt në Ferr, me fjalë të tjera, në Parajsë.
Ai kërceu një njërin nga ashensorët që punonin ende dhe u zhyt në thellësitë e errëta të minierës. Atdheu i tij i dashur po e priste.
I vetëm në fund të zgafelles, dreqi i vogël mori në duar një kazmë. Në fund të galerisë, në vendin ku minatorët e fundit kishin punuar deri para shuarjes brutale të autonomisë, ai iu vërsul murit të vrazhdë. Shkëmbi po shkërmoqej nga goditjet e veglës së tij, materialet e shkrifëta po shkëputeshin dhe po shembeshin.
Qenia palodhshëm mëshonte, gërryente, zgjatonte tunelin. A nuk qe dëshira e tij të mbërrinte në atdheun e tij pa pyetur për çmimin? Përballë tij shtresa të zinkut, të plumbit, të atyre shkëmbinjve e metaleve që kishin përbërë namin a atyre minierave. Duke u kredhur gjithnjë e më shumë në brendi të nëntokës, ai zbulonte të tjera minerale. Fillimisht argjend vendor, pastaj përnjëherë më tej, ari.
Vezullimet e metalit xixëllonin nën rrezen e llambës të tij elektrike të dorës, mu sikur yje në një natë nëntokësore. Ai e lëshoi aletin e tij për ta adhuruar qemerin mineral të rrezatuar lart kokës së tij.
Mendimi i tij u gjend i shpërqendruar nga spektakli i shpellës së përndritur. Disa çaste përjetësie pezull përpara aq shumë bukurie. Imazhe bredharake apo ëndërrime e mbushnin me vranësira shpirtin e tij mu sikur retë një qiell të njëtrajtshëm , të kthjellët tërësisht. Horizonti u errësua befasisht, ai humbi nga sytë cakun që ia kishte vënë vetes. Atmosfera e qetë që e mbështillte deri në atë çast, u mbars me mjegullnajë, zëra po i vinin nga gjithandej. Disa që dilnin nga galeritë prapa tij u përkisnin minatorëve. Ata ishin të ashpër dhe të vendosur. Ishin zëra të njerëzve që qenë ngujuar në thellësinë më të poshtme për të protestuar kundër krimeve të bëra kundër popullit të tyre. Pastaj të tjerë që zbrisnin nga sipërfaqja përmes zgafelleve. Ai i njihte ata zëra, ata u përkisnin atyre burrave e atyre grave që i kishte takuar, që atij ia kishin livruar dëshmitë e tyre për ferrin e përjetuar. Mbi mure, në të djathtë e në të majtë, defilonin tablo të animuara. Ja, tani minatorë të tjerë grevistë po marshonin në kortezh drejt kryeqytetit. Pikërisht nga Prishtina imazhet shfaqnin demonstratat masive kundër heqjes së dhunshme të autonomisë, pastaj ato ku kërkohej liri e pavarësi. Ato u pasuan nga ato ku shiheshin represioni, torturat, masakrat, lufta. E çka mund të bënte tjetër ai përpos ta përcillte me sy mbi ekranet prej shkëmbi shpalosjen e tragjedisë së një populli të tërë?
Ai që aq shumë kishte dëshiruar ta shihte me sytë e vet një vend të vuajtjes e të gjakut, ja që tani po ndiqte një skenografi të filmuar, i vetëm në zemrën e një toke të martirizuar. As që bëhet fjalë për kënaqje me spektaklin; shejtani filloi të dënesë. Po, i shkreti dreq i vogël, veç pak vite më parë, do të kishte mundur të kënaqej e ngazëllehej në këtë pjesë të botës së mallkuar, ai, dashamiri i gjakut, i vuajtjes e i luftës.
Dhe ja që megjithatë diçka brenda tij po pësonte metamorfozë. Një modifikim për shkak të një çrregullimi që vepronte mbi të si një shkërmoqje e shkëmbit, si një degradim muresh; një rënie e bindjeve dhe e sigurisë për to. Mos vallë ai ndenji ca si tepër gjatë larg nga çiftët e tij sa të mos mund të mbetej më ai që është; një që nuk dështon, një i pandjeshëm? A thua të ishte duke e humbur orientimin? A mos qëndrimi i tij i zgjatur pranë njerëzish ta kishte transformuar? Si të interpretohen lotët nga emocioni që vinin nga sytë e tij?
Si të kuptohen ato ndjenja empatie ndaj një soji aq të ndryshëm nga i tiji? Dëshmitë e njerëzve defilonin një për një në kujtesën e tij, imazhet e së kaluarës së tyre të dhembshme projektoheshin mbi muret e shpellës së tij të errët. Si u bë që më nuk e kishte mundësinë të vazhdonte të qëndronte indiferent ndaj gjendjes së dhimbshme të botës së tyre?
Ari përpara tij rrezatonte, ari përpara tij bënte dritë. Qe një burim drite që e ringjallte një flakë që i ndriçonte thellësitë e një shpirti të errët shpellor. Mos vallë qe ai vetë që po kalonte nga terri në dritë?
Ari përpara tij.
– Ky ar, tha me vete ai, nuk më përket.
Dhe ja se çfarë ndodhi. Dreqi i vogël bëri paksa mbrapa, mori ca vagoneta që i kishte parë ndërsa po mbërrinte në fund të zgafelleve, i shtyri deri te shtresa me ar, mbushi kazanët. Mbushi nja njëzet kontejnerë me rrota dhe i tërhoqi në kahun e kundërt për t’i nxjerrë përmbi tokë.
Ishte natë. Ai vërejti dritë në një shtëpi, në atë të rojtarit, ai vetë dikur minator, i cili ia hapi derën. Burri e dëgjoi qenien që ia rrëfeu aventurën e tij dhe zbulimin e jashtëzakonshëm që sapo kishte bërë. Minatori e këqyri copëzën e çmuar.
Meqë vlerësoi se mostra mund të ishte ar, ai e hipi vizitorin e tij të çuditshëm në automobilin e tij të vjetër dhe e çoi te një muze i vogël i fshatit. Aty, mbi rafte e tavolina, gurë, copëza shkëmbi, kristale, gjithçka e nxjerrë nga nëntoka e rajonit. Përgjegjësja e konfirmoi përshtypjen e parë të rojtarit.
– Do të doja t’jua kallëzoj damarin minerar, u tha pastaj dreqi i vogël. Ngase vlerësoj se ai u përket burrave e grave të këtij vendi. Tubojini të afërmit tuaj dhe fqinjët!
Ashtu edhe u bë. Atyre iu bashkuan prefekti, hoxha dhe disa urtarë të fshatit.
Kur ari u shfaq, të gjithë lëshuan ca psherëtima admirimi. Përpara njerëzve të tubuar, dreqi, të cilin ende nuk ia kishte dalë mbanë njeri ta njihte, deklaroi:
– Këtë ari, o miqtë e mi, po ia ofroj komunitetit. Kujdesuni që të gjithë në vendin tuaj të përfitojnë nga dobitë prej tij.
– Do të kujdesemi për këtë, iu përgjigjën atij.
Ne pleqtë e katundit japim fjalën e nderit, japim besën ta respektojmë këtë zotim. E deklarojmë këtë fuqishëm e me vendosmëri para jush e para popullit. Urtari e përmbylli me këtë devizë:”për rininë e për flamurin”, formulë kjo që ishte dëshmuar në kohë të tjera. Zotëri i vogël, shtoi burri i moshuar, unë kam marrë pjesë në fushatat e mëdha të udhëhequra nga Anton Çetta. Më besoni, do të përpiqemi sa të mundemi.
Mund të merret me mend emocioni që kishte zgjuar lajmi: klithma gëzimi e shumë falënderime që i drejtoheshin mirëbërësit të tyre. Në atë çast ai e pa se çfarë ngazëllimi sjell një dhuratë përmasash të tilla.
Dhe, pa vonuar, atij i erdhi një formë droje. Një frikë e ngatërruar se mos humbej në këtë vorbull bujarie, se mos zhvishej nga një pjesë e identitetit të tij. Nuk e di; ndoshta do të shkonim tepër larg po të thoshim se ai ishte duke e humbur shpirtin e tij, porse ai po ndjente se po i vinte diçka mu e kësaj natyre, po rritej brenda tij.
Këqyri mirë rrashtën e kresë së vet, pahetueshëm nga të tjerë. Po sikur t’i humbiste brirët? Ai ciku shpinën e vet. Po sikur flatrat t’i dilnin pa dije të tij?
Jo ore, ai s’do të lejonte diçka të tillë. Dreq ishte, dreq do të mbetej. Papritur i pushtuar nga paniku se mund të fluturonte për në qiej i rrëmbyer nga entuziazmi dhe mirënjohja e kuvendit, ai dha lamtumirën.
Pastaj zbriti në Ferr meqë nga atje kishte ardhur. Duke kaluar nëpërmes galerish, korridoresh e tunelesh të minierës që komunikonin mes vete, duke rrëzuar mure e rrethoja pengesash kur nuk bënte ndryshe, duke depërtuar nëpër nëndheset e lëvores së tokës deri te manteli themelor i kësaj Toke, ai u krodh gjithnjë, poshtë e më poshtë.
Rehat, brirët i kishte të paprekur. Rehat, kurrfarë flatrash nuk i kishin dalë në shpinë. E ndjente afrimin e ngrohtësisë së vatrës amë. Zjarri i tij i shenjtë nuk ishte shuar. U kthye në shtëpi.
Përktheu nga frëngjishtja Tahir Dalipi
